JÚREKTIŃ AQYL SÝATY
Qalam ustaǵan qazaq ataýly, tipti toı basqarǵan asabaǵa deıin Abaıǵa júginýge qumar. Uly aqynnyń týǵanyna bıyl 180 jyl tolsa, o dúnıelik bolǵanyna da 121 jyl bolypty. Az ýaqyt emes.
Abaıdyń qaıtys bolǵan (1904) jyly men Mahambettiń týǵan jylynyń arasy (1804) týra bir ǵasyr. Ony aıtasyz, Mahambettiń Qaraoıda basy alynǵanda, ıaǵnı 1846 jyly Abaı bir jastaǵy bala eken. Muny nege aıtyp jatyrmyz, óıtkeni Mahambet, Dýlat sekildi dástúrli poEzııanyń ǵajaıyptaryn Abaıdyń ózi de, ósken ortasy da jaqsy bildi. Óıtkeni ol – dástúrli ádebıettiń gúldengen dáýiri. Nege sóıte tura múlde basqasha jazdy? Bul suraqqa da tek abaıtanýshylar ǵana emes, aqyn-jazýshylar jaýabyn áldeqashan aıtqan, jazǵan.
Sondaı saýal kóldeneń tartylǵan suqbattasýda, bizdiń kóbimizge aǵalyq úlgi kórsetken, qyzmettes bolǵan marqum aqyn Esenbaı Dúısenbaev: «Abaı birden eýropasha jazǵan», – dep túıindeýshi edi. Bul túıinge eshteńeni alyp-qosa almaısyń. Zertteýshiler de, qalamgerler de talaı márte jazǵandaı, Abaıdyń Pýshkındi, Lermontovty jatqa bilgeni, Geteni, Shıllerdi, Baırondy oqyǵany belgili.
Osy rette ulty nemis bolsa da, ómir boıy qazaq ádebıetine qyzmet etken, shyǵarmalaryn bizdiń tilimizde jazyp, bizdiń ultymyzǵa shyn janashyr bolǵan Gerold Belger bylaı depti: «Geteniń «Jolaýshynyń túngi jyry» negizinde týyndaǵan Lermontovtyń «Taý shyńdary» men Abaıdyń «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» óleńderindegi úndes áýendi kezinde biraz zerttep, ol jaıynda úlkendi-kishili maqala, Esse, áńgime jazǵanmyn. Zertteý barysynda jurttyń bárine málim ne bary segiz joldyq mınıatıýranyń túp tamyry kóne grek aqyny Alkmanǵa baryp tireletinine kózim jetti». Minekı, Abaıdy, qazaqtyń sol bir qara shalyn qaıdan, qaı bıikten izdeý kerek. Taǵy da sol Geraǵa aıtqan bir derek, Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» roman-Epopeıasynyń basynda shákirt Abaı oqýdan aýylyn ańsap kele jatady. Romannyń oryssha tárjimeleriniń birinde sol shákirt Abaıǵa bıe mingizip qoıypty. «Aǵa sultannyń balasy bıege minýshi me edi?» – dep kúledi Geraǵa. Muny da bilgen adam aıtady. Qazaq arqyratyp aıǵyr, oqyrantyp bıe minbegen. Aqta qylǵan jylqyny minis at deıdi.
Abaı óleńderi týraly pikir onyń kóziniń tirisinde-aq aıtyla bastapty. Túrik tilderin zerttegen Vasılıı Radlov, Platon Melıoranskıı sekildi orys ǵalymdary qazaqsha óte jaqsy bilgen. Akademık Rábıǵa Syzdyqtyń eńbekterinen mynadaı joldardy oqydyq: «Bizdińshe, Abaıdyń tili týraly eń tuńǵysh aıtylǵan pikir – orystyń kórnekti ǵalymy P.M. Melıoranskııdiki. Ol 1901 jyly aıtylǵan. Akademık Á.Marǵulannyń málimetinshe, knıaz V.A. Kýdashev jınaǵan Abaı óleńderiniń (Lenıngradta, Geografııa qoǵamynyń arhıvinde saqtaýly) qoljazbasyn P.M. Melıoranskıı redaktsııalaıdy. Munda Abaı óleńderinen basqa da úlgiler bolady. Qoljazbamen tanysqannan keıin redaktor bylaı dep jazypty: «Bul jınaqta mazmuny jóninen ásirese myna dúnıeler qyzyqty: «Jyl mezgilderi», «Búrkitshi», «Ósekshi», «Áıeldiń sıpaty». Bul shyǵarmalardyń tili azdy-kópti kitabı». Rábıǵa Syzdyqtyń paıymdaýynsha, osy óleńder jazba ádebıetke tán belgilerimen daralanyp kórinse kerek. Sol daralyqty Melıoranskıı «kitabı» dep ataǵan.
Planton Melıoranskııden keıingi pikir Sultanmahmut Toraıǵyrovqa tıesili eken. Sultanmahmut 1913 jyly «Aıqap» jýrnalynyń tórt birdeı sanyna «Qazaq tilindegi óleń kitaptary jaıynan» atty maqala jazyp, tili «bytpyraq», ıaǵnı shaǵataısha, tatarsha aralas «shata tilmen» jazylǵan kitaptardy synaı kele: «Jaqsy óleńder basqalarǵa qaraǵanda paıǵambardyń júreginen quıylǵan qurandaı, soqyr kisi sybdyrynan tanyrlyq aq qula ashyq turady. Marqum Abaı óleńderi sekildi», – depti.
Abaıǵa uqsaıtyn uly aqyndarymyzdyń biri – Qadyr Myrza-Álı:
Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym,
Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń.
Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,
Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń, –
dep bastalatyn ataqty óleńin «Abaıdyń eń myqty óleńi» dep ataǵany esimizde. Bálkim, solaı da shyǵar. Ulttyq deńgeıdegi máseleni kótergen salmaǵy basqa jyrynan ozyqtaý kóriner. Stýdent kezimizde Táken Álimqulovtyń Abaı týraly «Jumbaq jan» atty qalyń kitabyn jastanyp jatyp oqyǵan edik. Sol oqyǵanymyzdy aıtyp tolǵanǵanda ustazymyz Rahmanqul Berdibaevtan jyly sóz, jyr qylarlyq madaq estigenimiz bar. «Jumbaq janda» Táken Álimqulov: «Abaıdyń ár óleńi kitapsha bolmasa da, derbes maqala jazýǵa turady», – dep túıedi. Rasynda solaı:
Maıdaǵy jurttyń ishi qar,
Báısheshek qarǵa óner me?
Ishinde kimniń oty bar,
Qar jaýsa da sóner me?
***
Ólsem ornym qara jer syz bolmaı ma,
Ótkir til – bir uıalshaq qyz bolmaı ma?
Mahabbat ǵadaýatpen maıdandasqan,
Qaıran, meniń júregim muz bolmaı ma?!
***
Syldyrap óńkeı kelisim,
Tas bulaqtyń sýyndaı.
Kirlegen júrek óz ishin,
Tura almas áste jýynbaı.
***
Shesh kóńilimniń jumbaǵyn,
Álde bári – aldanys.
Jas júrek jaıyp saýsaǵyn,
Talpynǵan shyǵar aıǵa alys (degenin de Pýshkınnen aýdarǵan dep oılamaısyz, óz óleńi sekildi oqylady).
***
Kóleńke basyn uzartyp,
Alysty kózden jasyrsa;
Kúndi ýaqyt qyzartyp,
Kókjıekten asyrsa;
Kúńgirt kóńlim syrlasar,
Surǵylt tartqan beıýaqta.
Tómen qarap muńdasar,
Oı jiberip ár jaqqa.
***
Kók ala bult sógilip,
Kún jaýady keı shaqta,
Óne boıyń egilip,
Jas aǵady aýlaqta.
Jaýǵan kúnmen jańǵyryp,
Jer kógerip kúsh alar.
Aqqan jasqa qańǵyryp,
Bas aýyryp, ish janar.
***
Alystan sermep,
Júrekten terbep,
Shymyrlap boıǵa jaıylǵan.
Qıýadan shaýyp,
Qısynyn taýyp,
Taǵyna jetip qaıyrǵan.
Tolǵaýy toqsan qyzyl til,
Sóıleımin deseń óziń bil.
Nemese:
Eki kúımek bir janǵa ádilet pe,
Qany qara bir janmyn, jany jara
(sońǵy joldaǵy «qany qara, jany jara» uıqasy búgingi aqyndardyń uıqasynan aýmaıdy. Sirá, ulylyq degen osy bolar. Abaıda bári bar. Biraq óleńderiniń deni qara óleń uıqasymen jazylǵanyn bilemiz. Uıqas degennen shyǵady, Qadyr Myrza-Álı «túbir uıqas» týraly sóz bolǵanda ol Eposta, ejelgi aqyndarda da bar ekenin aıtqany jadymyzda).
Osylaı Abaıdyń keremet jyrlaryn tize berýge bolady. Biraq qazir de eń kóp oqylatyn ult aqyny ondaı jarnamaǵa zárý emes. Bul rette aıtpaǵymyz, qaısybir jyly áleýmettik jelide Abaıǵa kúmán keltirgen bir ǵalymsymaqtyń pikirin oqydyq. Onyń kim ekenin bilmeımiz, biraq ol jyl aralatyp sol «jańalyǵyn» jarııalap turady. Eger sol sandyraqty pikir deýge keletin bolsa, «Abaıdy Alash zııalylary qoldan jasaǵan-mys…» degenge saıady. Shúkir, qazir Alash zııalylarynyń óleńderin, jalpy murasyn bilemiz. Týrasyn aıtý kerek, olar Abaıǵa joǵarydaǵydaı keremet óleń shyǵaryp beretin deńgeıde emes. Alash zııalylaryn, baspasózin zertteýge, olardy kitap etip jarııalaýǵa bir kisideı úles qosqan ǵalym ári baspager Ǵarıfolla Ánes: «Alash zııalylary Abaıdy oqyǵanda, osyndaı da aqyn bolady eken-aý dep tańǵalǵan eken», – degendi jıi aıtatyn. Biletin ári adal nıetti ǵalymnyń sózi.
Abaı bizge ár kez rýhanı tirek bolyp keledi. Qaısybir jyly, jańylmasam, «Qazaqstan» telearnasynda «Shynnyń júzi» degen baǵdarlama júrgizildi. Júrgizgen – belgili jýrnalıst Qasym Amanjol. Búkpesiz. Betiń-júziń demeıdi, jalbaqtap, jaramsaqtaný atymen joq. Kádimgi «týra bıde týǵan joq» ustanymy. Suqbat túrindegi baǵdarlama. Baǵdarlamanyń aty Abaıdyń:
Et júreksiz ernińniń aıtpa sózin,
Til úırengen nápsiniń qý minezin.
Tilde súıek, erinde jıek bar ma?
Shymyldyq bop kórsetpes shynnyń júzin, – degen óleńinen alynǵan. Ol da Abaıdy boıyna sińirip oqyǵan adamnyń ońdy áreketi.
Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn,
Biriniń-biri shapshań uqpas sózin.
Kózdiń jasy, júrektiń qanymenen,
Eritýge bolmaıdy ishki muzyn, –
degen óleńin oqyǵanda oılaǵanymyz, «kózdiń jasymen, júrektiń qanymen erite almaıtyn muz», ıaǵnı qazaqy kekshildik Abaı zamanynda otar qazaqtyń boıynda bolsa, qazir de solaı sekildi. Qazaq bıliginiń sońǵy jyldaǵy eń úlken bir jetistigi – sotty da dúnıejúzi kýá bolatyndaı etip, jarııaly, ashyq túrde júrgizýi der edik. Jaqynda ótken aty shýly «Sherzat isin» baqylap otyryp, osy «ishki muzy» erimeıtin qazaqy kekshildik eske tústi. Atam zamannan quldar ǵana bir-birin solaı jek kóredi. Sony bilsek eken!
Qazaqtyń Abaı zamanynan kóp ózgere almaǵanyn uly aqynnyń myna óleń joldaryna úńilgen saıyn kóz jetkizesiń:
Altybaqan alaýyz,
Ózin-ózi kúndeıdi,
Jaqynyn jalǵan mineıdi.
Bir sóz úshin jaý bolyp,
Bir kún úshin dos bolyp,
Júz qubylǵan salt shyqty.
***
Ótirik, ósek, maqtanǵa,
Aǵyp turǵan beıne sý.
***
Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,
Ótirik pen ósekti júndeı sabap.
***
Ótirik pen ósekke,
Báıge atyndaı ańqyldar.
***
Sálem – borysh, sóz – qulyq bolǵannan soń,
Qandaı jan syrttan sóz bop synalmaı júr.
***
Jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep,
Árkim bir ıt saqtap júr yryldatyp.
***
Alashqa ishi jaý bop, syrty kúlmek,
Jaqynyn tiride ańdyp, ólse ókirmek.
***
Syrttansynbaq, qýsynbaq, órshildenbek,
Sybyrmenen top jasap bólek-bólek.
***
Qazaqtyń qaısysynyń bar sanasy,
Qylt eterde dap-daıyn bir jalasy.
***
Tóńkerilip qubylǵan jurt – bir saǵym,
Shynǵa shyndap qosa almas yntymaǵyn.
***
Ne ǵylym joq, nemese eńbek te joq,
Eń bolmasa kettiń ǵoı mal baǵa almaı.
Osylaısha, Abaıdyń halqyna jany ashyǵannan da ashy shyqqan óleńin shubyrtyp, túgendep shyǵýǵa bolady. Ár joldyń salmaǵy atan túıege júk bolardaı aýyr, tipti ýytty, oqyp otyryp, sanań sanǵa, oıyń onǵa bólinedi. Qolyńda bılik bolsa, ár kóshege jazyp qoıǵyń keledi. Onsyz da oqý-toqýy kóp uly aqynnyń ultynyń kóleńkeli jaǵyn osylaı tutas kórýi bılikke aralasyp, bılik qurýynda («Qazaqta qara sózge des bermedim») bolar dep paıymdaımyz. Týrasy, Abaı shyǵarmashylyǵyna qazaq dalasyndaǵy bıler ınstıtýty oń yqpal etken.
Sońǵy jyldarda Qunanbaı áýleti tarıhynyń jańa beti ashylǵandaı túrli derek aıtylyp júr. Ras, jańa dáıek, tyń ustanym barshylyq. Degenmen onyń silemi ǵylymǵa burynnan belgili. Akademık Álkeı Marǵulannyń jazýynsha: «Abaıdyń ózine tán ádebıet murasymen qatar, onyń ómirbaıanyna kerekti málimetter de úlken kitaphanada, arhıvte kezdesip otyrady. Sondaı kúrdeli derektiń biri – Abaıdyń ákesi Qunanbaı men onyń balalaryn patsha úkimeti aıyptap, tergeý júrgizgen ister. Bul qujattar Omskiniń memlekettik arhıvinde saqtalǵan. Abaı týraly roman jazǵan Muhtar Áýezov bul derekterdi kórmegen, sóıtse de, arhıv derekteri men onyń romanynda aıtylǵan tarıhı Epızodtar biri men biri qabysyp jatyr».
Ilkide aıtqanymyzdaı, Abaı týraly sóz 1901 jyldan bastaldy desek, sodan beri 124 jyl ótti. Ár urpaqtyń hakim Abaı týraly tolǵanysy tolastar emes. Óıtkeni ulttyń ózin-ózi tanýy jalǵasyp keledi. Ol úderistiń uzaqqa sozylýy, keıde múlde keri ketýi ult retinde basymyzdan ótkergen túrli taqsiretke baılanysty. Uly aqyn ózi týraly aıtsa, bútindeı ulty týraly aıtqany. Bul – aksıoma. Sodan da uly adamnyń:
Taǵy sene bastaımyn,
Kúnde aldaǵysh qýlarǵa.
Esim shyǵyp qashpaımyn,
Men ishpegen ý bar ma? –
degeni sengish, ańǵal qazaqy orta úshin sondaı shynaıy. Bálkim, ulylyq degenniń bir aty – shynaıylyq shyǵar. Nemese «Júrektiń aqyl sýaty» deıdi. Aqyl týraly osylaı aıtýǵa da bolady eken. Abaıdy ár oqyǵan saıyn osyndaı buryn baıqamaǵan tirkester aldyńnan shyǵady. Barlyq ult aqyny sııaqty, Abaıdy ózge tilge aýdarý óte qıyn. Ony Gerold Belger bastaǵan kánigi aýdarmashylar talaı aıtqan. Basqa tilde oqyǵan óz qandasymyz bolsa da emirene eligip, boıyna sińire almaıdy. Tek qazaqsha oqyǵan jas urpaq qana «ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek-ti» shyndap túısine alady.
Qysqasy, Abaıdy taný áli uzaqqa jalǵaspaq. «Qazaqqa es kirgende, Abaı eskiredi» dep Asqar Súleımenov aıtty degendeı, qolyna qalam ustaǵan esti qazaq hakim Abaı týraly áli talaı tolǵanary anyq. Degenmen Abaı esimdi ǵajaıyp qubylys týraly Muhtar Áýezovten asyryp aıta almaspyz. Sondyqtan bul sapar sózimizdi uly jazýshynyń sózimen aıaqtaǵandy jón kórdik.
«Jaı adamnyń ómir tirligin bizdiń halyq múshelmen sanaıtyn. Onyń músheli on eki jyl edi. Aqyndyqtyń ábýlhaıat sýyn ishken, ólimdi jeńgen, máńgi tirlik tapqan Abaıdaı dana dańǵyl aqyn tarıhtaǵy óz múshelin júz jyldan qaıyrmaq. Altaıdan Alataýǵa attap túserlik ertegi tulparyndaı saılardan, saharalardan ǵana attap ótpeı, zamandardyń da talaıyn aspandap óte bermek. Óziniń qadir bilmes ǵasyrynan bizge jetkende Abaı solaı jetip otyrǵan joq pa? Ómirindegi qam-qaıǵysyn halqynyń baǵyna baǵyshtaǵan barlyq dana aqynnyń ózine-ózi jazǵan «Taǵdyry» sol».
Daǵjan BELDEÝBAI
