JALǴYZDYQ QUDAIǴA ǴANA JARASQAN
Álemde barlyq adamdar jaqtyrmaǵan kisisine klassıkalyq ádis qoldanady. Ol — renjisken dosymen nemese tanysymen kóńil jibin úzý. Onyń janyn barynsha jalǵyzdyqqa qamap, mahabbatqa sýsatyp óltirý. Topyrlaǵan eldiń ishinde júrse de júregi jalǵyzdyqtan jabyrqap turatyn adam óte kóp. Endi osy jalǵyzdyqtyń zardaby týraly ǵalymdar ne deıdi eken, sony bir saraptap shyǵalyq.
Amerıkandyq psıhologtardyń zertteýinshe jalǵyzdyq derti adamnyń kem degende 10 jylyn julyp túsedi. Halyq sany kóbeıgende adamzattyń jalǵyzdyqtan japa shekkeni qyzyq qubylys. Ǵalymdar: «jaman aýrýdyń basty sebebi jalǵyzdyq pen tuıyqtyq» dep aıtyp jatyr. Danııanyń ǵalymdary bul problemaǵa mán berip, Orhýs qalasynyń 138 myń turǵynyn eki jyl baqylaýǵa alyp, jan-jaqty zerttedi. Aǵaıyn-týysymen aralasyp turatyndarmen salystyrǵanda, jalǵyzbastylar júrek keselimen eki ese kóp aýyratyn bop shyqty. Jalǵyzdardyń syrqaty kóbine tez asqynyp, emdeýge múmkindik bermeıdi.
Ańglııanyń ǵalymdary da páterinde jalǵyz turatyn 10 myń brıtandyqty uzaq merzim baqylaýǵa alypty. Erli-zaıyptylarmen salystyrǵanda súrboıdaqtar men ajyrasyp jalǵyz qalǵandardyń ólimi 10 paıyzǵa óskeni anyq boldy. Áıel zatynda bul kórsetkish eki ese tómen. Sonda da jalǵyzdyqtyń zardaby kórinip-aq tur. Patsıentterdiń jasy 30 ben 40-tyń arasynda. Orta jastaǵy jalǵyzbastylar aty jaman aýrýǵa tez shaldyǵyp, ómirden erte ozǵan.
Jasy seksennen asqan jalǵyz basty qarttar, kempiri bar shaldarmen salystyrǵanda eki ese tez aljıdy. Birneshe memlekettiń ǵalymdary jalǵyzdyqtyń zardabyn barynsha zertteýge bekendi. Ortaq qorytyndy bárinde birdeı. Jalǵyzdyq basqanda adamnyń jany da, táni de jyldam kúıregen. Eń birinshi júrek syr beredi. Ekinshi, juqpaly aýrýlar úıir bolady. Iaǵnı olardyń ımmýndy júıesi álsireıdi. Ary qaraı, mı aýrýlary tez asqynyp, asqazanǵa jara tez shyǵady. Qaterli isikter de jalǵyzdardy ańdyp turady. Ǵalymdar: Otbasylyq ómirdiń densaýlyqqa munshalyqty áser etýi neden? — dep tań qalady. Keıbir mamandar: Álbette, súrboıdaqqa kim ýaqytyly tamaq berip kútsin? As ishý tártibi buzylǵan soń, as qorytý júıesi de buzylady. Soǵan sáıkes aýrý da asqynady. Kúızelisterin eshkimmen bólispeıtin bolǵandyqtan ýaıym men qaıǵy syrtqa shyqpaıdy. Sary ýaıymnan júıke talshyqtary tozady. Eshqashan aýrýlaryna máne berip, der kezinde dárigerge qaralmaıdy. «Dárigerge qaralshy» deıtin áıelderi de joq. Kúnderdiń kúni júrek shanshyp qulaǵanda jedel-járdem shaqyratyn adam tabylmaıdy. Tabletakany til astyna tastap jiberetin kempir de joq. Árıne, mundaı faktilerdi eldiń bári biledi. Biraq eskerýge tıisti basqa da nárseler bar. Mysaly, tez aljyǵan qarttardy zerttegende eki túrli sebep baıqaldy. Birinshi: «áleýmettik jalǵyzdyq», ekinshi: «psıhologııalyq jalǵyzdyq». Jasy kelgen egde kisi bala-shaǵasynyń ortasynda otyrsa da, aqyly tez arada shaý tartyp, este saqtaý qabileti shapshań álsiregen. Úıdegi týma-týysy, bala-shaǵa, nemeresi qartqa kóńil bólip, áńgimesin yqylaspen tyńdamaǵan. Sonyń kesirinen kóp ishinde júrip-aq, qarttyń jany oqshaýlanyp jalǵyz qalǵan. Jyly qabaq, tátti kóńil bólinbegen soń ishteı tuıyqtalǵan ata, ájeler rýhanı kúıregen. Orhýstyń halqyn baqylaǵan ǵalymdar zertteý qorytyndysyn alǵan soń nátıjeni naqtylaı túsý úshin maımyldarǵa qosymsha taǵy da tájirıbe jasady. Bir maımyldyń jalǵyz ózin torǵa qamap, as-aýqatpen jaqsylap baptaıdy. Ekinshi torda onyń jaqyn týystary top bolyp ómir súrdi. As-aýqat eki jaqqa birdeı berilip, kútimnen kende bolmady. Belgili bir merzimnen soń jalǵyz maımyldyń densaýlyǵy álsirep, aýrýshań bop qaldy.
Amerıkanyń medıtsına tarıhynda «Pensılvanııa paradoksy» nemese «Rozeto qubylysy» degen qyzyq termın bar. Pensılvanııa shtatynda Rozeto degen kishkentaı ǵana qalashyq bolǵan. 1960 jyly onda bar joǵy 1600 turǵyn bolǵan. Bul qalanyń dál qasynda Bangor degen jáne bir qala turdy. Eki qalany turǵyndary da syrqattansa ortaq bir aýrýhana qaralatyn. Dárigerler Bangor halqynyń Rozetomen salystyrǵanda aýrýhanaǵa júrek aýrýmen jıi keletinin baıqaıdy. Bul qubylysqa mán bergen mamandar eki qalanyń da iship-jeıtin as-aýqat ratsıondaryn, turmys-tirshiligin túgel salystyryp zertteıdi. Aıyrmashalyq joqtyń qasy. Aqyry sebebin tapqandaı boldy. Rozeto qalashyǵynda Ońtústik Italııadan kóship kelgen ıtalııandyq Emıgranttar turatyn. Olar Amerıkaǵa kóship kelgende bir qalaǵa túgel qonystanyp, ata-jurttaǵy salt-dástúrlerin saqtap qalǵan. Italııandyqtar bir shańyraqtyń astynda birneshe otbasy birlesip tura beredi. Barlyq úıdi tájirbıeli aqsaqaldar basqarady. Qulshylyq qylyp, shoqynatyn shirkeýleri de birdeı. Italııandyqtar ártúrli ustalyq dúkender, ashanalar ashyp, týma-týystarymen bıznes jasaýǵa beıim. Rozetonyń kez- kelgen turǵyny qalanyń barlyq aýmaǵynda burynǵy aýylynda júrgendeı júre beretin. Barlyq úıdiń múshesi birin-biri jaqsy tanıdy. Kóptegen turǵynnyń shaqyrmasa da kóp úıge kirip, sháı iship, áńgime soǵatyn múmkindigi mol bolǵan. Bangor qalasyna álemniń túpkir-túpkirinen kelgen ár túrli ulttar men násilder jaıǵasypty. Dinderi de, salt-dástúrleri de, kózqarastary da bir-birinen bólek, bóten. Bangorlyqtar birin-biri tanymaǵasyn jeke-dara tuıyqtaýly ómir keshýge májbúr bolǵan. Aqtarylyp áńgime aıtyp, syr bólisetin adam bolǵandyqtan Bangor halqy júrek aýrýyna erte shaldyqqan. Mundaı qorytyndymen 20 jyl buryn keıbireýler kelispepti. Skeptıkter: «Bálkim másele aralas-quralas et-jaqyn týystyqta emes, ıtalııandyqtardyń geninde ne bolmasa jeıtin as-aýqatynyń quramyna baılanysty shyǵar» dep shúbá qylǵan.
Arada 20 jyl ótti. Olardyń geni de, jeıtin tamaqtary da anaý aıtqandaı ózgere qoıǵan joq. Esesine qalanyń bet-beınesi ózgerdi. Qalashyq damyp, iri qalaǵa aınaldy. Baılar záýlim saraılar salyp, aýlasyn tas qamalmen qorshady. Qýyqtaı páterde eshkimmen aralaspaı jalǵyz tura ádetke aınaldy. Qysqasy birin biri tanymaǵasyn syılaspaıtyn, syrlaspaıtyn týystar da kóbeıdi. Qazir olardyń densaýlyqtary burynǵydaı myqty emes. Bir zamanda bul aýylǵa jolamaıtyn aty jaman aýrýlar bul kúnderi olardy shyrmap alǵan. Osyndaı bultartpas aıǵaqtar jalǵyzdyqtyń adam ómirine araq, temekiden de asyp túsetin zardaby bar ekendigin jaqsylap dáleldedi.
Tuıyqtyq pen jalǵyzdyqtyń zardabyn japondar da baıqady. Pop- mádenıet pen tehnologııa damyǵan soń óz qyzyǵyn ózi ǵana tamashalaıtyn Egoıst jastar qamystaı qaýlaıdy. Ata-anasymen birge otyryp tamaq ishpeı bólmesine kirip alyp, bir ózi kola iship, mýzyka tyńdap, jata beretinder otbasynyń shyrqyn buzdy. Úıdegi úlkenderdiń kóńil-kúıleri kúrt nasharlap, júıkeleri syr berip bastady. Otbasy berekesiniń ydyraǵany anyq bolǵan soń japonnyń zııaly jurty dabyl qaǵyp, eldiń nazaryn aýdardy. Bólmesine kirip ketip, jeke-dara jatyp alýǵa yńǵaıly qýys páterlerdi japondar synaýǵa kóshti. Tipti bul másele ulttyq deńgeıde talqylanyp, teledıdarda: «bólektenip bótendenýden qalaı qutylýǵa bolady?» degen másele kóterdi. Japondar arhıtektorlardy úıdi jańasha soǵýǵa úgittedi. Endi tamaq ishetin ortaq bólme mindetti túrde ortada bolsyn. Bala-shaǵanyń qaı bólmede, ne istep jatqany bárine kórinip, bilinip tursyn dep talap qoıdy. Árıne, bunyń bári jalǵyzdyqtyń «áleýmettik» túrin jeńildetkenimen «psıhologııalyq jalǵyzdyqty» joıa almasy anyq. Bul problema qarty bar barlyq úıge tán. Adam qartaıǵan soń jas býynmen ortaq áńgime taba almaı qınalady. Qart adam otyrǵan jerinde jas kezinde kórgen azabyn aıtyp eldi mezi qylady. Aǵyl-tegil molshylyq zamanda ómir súrip jatqan jastarǵa bundaı tarıh qyzyq emes. Áńgimesi tyńdalmaǵan qart adam kún ótken saıyn qamyǵyp, oqshaýlana túsedi.
Jalǵyz qalǵan qarttar úıinde mysyq, ıt asyraǵandy jaqsy kóredi. It pen mysyqtyń ózi osyndaıda kádimgideı kómek eken. Jan-janýar asyrap, solarmen «syrlasatyn» qarttarda júrek aýrýy sál de bolsa azaıǵan. Bul faktilerdi oqyp shyǵyp: «Qudaıǵa shúkir, qazaqpyz! Qartaıǵanda jalǵyz qalyp, zardap tartpaspyz. Qazaqtyń baýyrmaldyǵy aman bolsyn» dep toqmeıilsýge áli erte. Sebebi, «psıhologııalyq jalǵyzdyq» áńgimesi qyzyqsyz, ótken ómirinde ilip alar ǵıbraty joq kez-kelgen ishi qýys adamdy shyrmaýyqtaı shyrmaıdy. Oǵan jas ta, kári de uryna beredi. Qazir kez-kelgen ujymda bárimen birdeı syılasyp, syıysyp jumys isteý óte qıyn. Tamyr-tanyspen ortaq taqyryp taýyp, aqtaryla áńgimelesý bul kúnderi kúrdeli problemaǵa aınalǵany anyq. Kóp jaǵdaıda pikir qaıshylyǵynan ujymda ot shyǵyp, áriptester bir-birimen janjaldasyp qalady. Janjaldan aýzy kúıgender jumysta eshkimmen ashylyp sóılespeýge bekinedi. Keıbireýler bastyqtyń kóńilin baǵyp, onyń sýbektıvti kózqarasyn sózsiz hám kózsiz jaqtaı berýge beıimdeledi. Ómirdiń syryn uǵýǵa umtylmaı, jan baǵýmen ǵana kúneltkender túptiń-túbinde jalǵyz qalady. Zaman ózgerip, qoǵamdaǵy qundylyqtar men ıdeıalar jańarǵanada olar eshkimge qyzyqsyz, kereksiz adamǵa aınalady. Jalǵyzdyqtan qutylatyn jalǵyz jol bar. Ol — ólgenshe jalyqtyrmaıtyn ortaq taqyryptan ajyramaý jáne aqjúrek dosyńnan ólseń de aırylmaý.
«ÓMIRGE ǴAShYQ BOLÝ» kitabynan.
Aıshýaq DÁRMENULY
