ULY AQYN ABAI TÝRALY BASTY MÁLIMETTER

"Atadan altaý, anadan tórteý"

Uly aqyn, aǵartýshy, fılosof, kompozıtor, aýdarmashy, saıası qaıratker, jazba ádebıeti men qazaq ádebı tiliniń negizin salýshy, reformator Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly 1845 jyly Shyńǵys taýdy jaılaǵan Tobyqty rýynda dúnıege keldi.
Abaıdyń arǵy tegi Orta júz Tobyqty Arǵyn ishindegi Oljaı batyrdan bastalady. Oljaıdan Aıdos, Qaıdos pen Jigitek taraıdy. Árqaısysy bir-bir rýly el bolyp ketken. Aıdostyń Aıpara degen áıelinen Yrǵyzbaı, Kótibaq pen Topaı týǵan. Olardyń ishinde Yrǵyzbaı oza shaýyp, el basqarý isine aralasqan. Yrǵyzbaıdan Úrker, Myrzataı, Jortar men Óskenbaı taraıdy. Óskenbaı sharýaǵa jaıly, bılikke ádil kisi bolǵan desedi. Osy Óskenbaıdyń áıeli Zereden Abaıdyń ákesi Qunanbaı týady.

Qunanbaıdyń tórt áıeli bolǵan. Báıbishesi – Kúńke, odan bir ul – Qudaıberdi. Al Uljan – Qunanbaıdyń inisi Quttymuhambetke aıttyrylǵan qalyńdyq. Inisi qaıtys bolǵannan keıin Qunanbaı kelinin ámeńgerlikpen alǵan. Uljannan Táńirberdi, Ybyraı (Abaı), Ysqaq pen Ospan, úshinshi áıeli – Aıǵyzdan Halıolla men Ysmaǵul degen balalary týady. Abaıdyń "Atadan altaý, anadan tórteý" deıtini sodan. Qunanbaıdyń qartaıǵan shaǵynda úılengen tórtinshi áıeli – Nurǵanymnan bala bolmaǵan.

 

Bilimge qushtarlyq  

Bolashaq aqyn el anasy atanǵan Zere ájesiniń taýsylmaıtyn ańyz-ertegilerin estip, sózge sheber Uljan anasynyń tárbıesin kórip ósti. Abaı aldymen ákesiniń óz týystarynyń balalaryn okytamyn dep, "Eskitam" degen qonysta saldyrtqan medresede saýat ashty. Odan keıin aýyldaǵy Ǵabıthan moldadan bilim aldy. Al 10 jasqa tolǵanda Semeıdegi Ahmet Rıza medresesinde úsh jyl oqydy. Sol jerde arab pen parsy tilderin meńgerip shyqqan. Abaı din oqýymen ǵana shektelmeı, bilimin óz betinshe jetildirýge tyrysady. Shyǵystyń Nızamı, Naýaı, Sáǵdı, Hafız, Fızýlı sııaqty uly ǵulamalardyń shyǵarmalarymen tanysady. Oryssha saýat ashady.
"Ózi tustas úlken-kishi balalardyń barlyǵynan sonaǵurlym zeıindi, uǵymtal jóne erekshe yqylasty bolǵan. Dáriste arabsha kitapty moldasynyń bir oqyp, bir-aq ret túrikshege aýdaryp bergen sózderin kitapqa qaramaı jatqa aıtyp shyǵa alatyndaı zerek bolady. Sonymen dáris ústinde oqylatyn sabaqtardy uǵyp bilý Abaıǵa ózge balalardan anaǵurlym ońaı tıgen. Kóp ýaqytyn almaǵan. Sondyqtan barlyq artylǵan ýaqytyn Abaı óz betimen ózi súıgen kitaptaryn oqýǵa jumsap, kóp izdenýge salynady", - dep jazdy Muhtar Áýezov.

Jazýshynyń sózine qaraǵanda, Abaı bala kúninde jattaǵan keıbir óleńderin kárilikke jetken ýaqytyna sheıin umytpaǵan.
 

Jastaı el basqarý isine aralasty

Qunanbaı balasynyń zerektigin birden baıqap, oǵan jan-jaqty bilim berýge tyrysady. Al 13 jasynda ony oqýdan alyp ketip, el basqarý jumysyna salady. Oǵan qosa, ákesi el tartysynda jalǵyzdyq seze bastaıdy. Basynda "baryp kel, shaýyp kelmen" júrgen jas Abaı az ýaqyttyń ishinde jýan bı, el tartysynyń atqa mineri bolyp shyǵa keledi.

1885 jyly Shar ózeniniń boıyndaǵy Qaramola degen jerde 100-den astam bı-bolystyń qatysýymen tótenshe sezd ótkizildi. Sonda tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıǵa "Semeı kazaqtary úshin qylmystyq isterge karsy zań erejesin" ázirleý tapsyrylady. Abaı bastaǵan komıssııa barlyǵy 93-baptan turatyn erejeni 3 kúnde ázirlep shyǵady. Biraq onyń bedelin ósirgen Qaramola sezinen keıin qarsylastary kóbeıip ketedi.

Abaıdyń kezinde Qunanbaımen alysqan týysqannan 17 adam Sibirge de aıdalady. Bir tartystyń bastyqtary olardan jeńiledi. Biraq sol jeńistiń ózi de atadan balaǵa ketetin úzilmes jaýlyqqa ulasady. Osylaısha, Abaı ákesi bastaǵan isti aıaqtaımyn dep, ózine talas-tartystyń biraz bálesin tilep alady. Oǵan neshe túrli jala jabylady. Mysaly, 28 jasynda bir qystyń ishinde 12 túrli qylmys boıynsha tekserilgen kezi de boldy. Biraq Abaı ondaı tartysqa ábden ysylyp kelgen. Sheshendik óneri de kóp kómegin tıgizdi.
1898 jyly Kóshbıke degen jerdegi Muqyr bolysyn saılaýda Orazbaı Aqquly balasy Jigitek, Myrza-Jókeń rý basylary - Ázbergen, Beısenbi, Bulanbaı men Ábenderdi uıymdastyryp, Abaıdyń ómirine qastyq jasaıdy. Biraq Kákitaı, Ýáıis, Appas degen jaqyn dostary ara túsip, ony qorǵap qalady. Osydan soń aqyn el jumysyna aralaspaıdy da burynǵy arazdyqpen ózine qastyq istetken adamdarymen tatýlasady. Ózi kitap oqýǵa den qoıady.
 

Abaıdyń shyǵarmashylyǵy

Abaı alǵashqy óleńin 10 jasynda jazǵan. Al aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy – "Qansonarda". Abaı óleńderiniń ishinde mazmuny jaǵynan da, kórkemdik bitimi jaǵynan da erekshelenip turǵan úzdik týyndylar kóp. "Segiz aıaq", "Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa", "Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym", "Jelsiz túnde jaryq aı", "Ólsem, ornym qara jer syz bolmaı ma?" sııaqty óleńderiniń árbireýi tyń dúnıe, shyǵarmashylyq jańalyq. 
Aleksandr Pýshkınniń "Evgenıı Onegın" shyǵarmasynan "Tatıananyń hatyn" jáne "Lenskııdiń sózin", Mıhaıl Lermontovtyń "Oı", "Jolǵa shyqtym bir jym-jyrt túnde jalǵyz", "Qanjar", "Terektiń syıy" jáne taǵy basqa óleńderin kazaq tilinde sóıletti.

Abaı mysal óleńderin sheber jaza bildi. Aqyn osy janr arqyly qazaq halqynyń sol kezdegi ómirin, adamdardyń minezi men is-áreketin dál kórsetip, satıralyq beınelermen kórkem jetkizdi. Abaı poEma janryn da meńgergen. Oǵan "Masǵut", "Eskendir", "Ázim" sııaqty shyǵarmalar dálel.

Batystyń órkenıeti men fılosofııasy, ǵylymy men mádenıeti Abaıdyń rýhanı jaǵynan ósýine aıtarlyqtaı áser etti. Ol Batys pen Shyǵys mádenıetterin sheber ushtastyra bildi. Abaıdyń negizgi zertteý obektisi – adam.

Abaıdyń irgeli eńbekteriniń biri ári biregeıi – qara sózder. Osy sózderdiń birnesheýi alǵash ret 1918 jyly Semeıde shyqqan "Abaı" jýrnalynda jaryq kórdi. Artynan Abaıdyń qara sózderi orys, qytaı, frantsýz jáne taǵy basqa álemniń kóptegen tiline aýdaryldy.
 

Abaıdyń fılosofııasy

Uly Abaıdy ómir, qorshaǵan dúnıe, tabıǵat, bolmys syry, olardyń zańdylyqtary kóp oılandyrǵan. Ol dúnıe syryna boılap, ózin mazalaǵan saýaldarǵa jaýap tabýǵa tyrysty. Men osy kimmin? Jan ıeleri ómiriniń túpki máni nede? Barlyq adam balasy, jan-janýarlar da tamaqtanady, uıyqtaıdy, qorǵanady, artyna urpaq qaldyrady. Sonda adam balasynyń basqa jan ıelerinen aıyrmashylyǵy nede? Ol óziniń pálsapalyq shyǵarmalarynda adam balasynyń ómir súrý maqsatyn, sol muratyna jetý jolyn, álemdegi bolmystyń máni men ózindik ishki baılanysyn, jalpy zańdylyqtaryn ashyp kórsetedi.

"Adam ómiriniń maqsaty – kemeldený men jetilý", - deıdi Abaı.
Mysaly, sportpen shuǵyldanyp ózimizdiń denemizdi, kúsh-qýatymyzdy jetildirsek, al ǵylym-bilim, ónerge úırený arqyly oı-órisimizdi jetildiremiz. Abaı osylardy aıta otyryp, bulardan góri mańyzdyraq jetilý baryn, ol – rýhanı jetilý, ıaǵnı jandy jetildirý dep kórsetedi.

Abaıdyń aıtýynsha, jan júrekte oryn tepken. Jan adamnyń tynys-tirshiligin, is-áreketin júrek arqyly basqarady. Eger jan jetilmegen bolsa, onda adamnyń is-áreketinde de kemshilik bolady. Ishki dúnıesi tazaryp, jetilgen adam ǵana qatelikke urynbaı, ómirde jańsaq baspaı, durys ómir súre alady. Adam balasynyń baqyty onyń júreginiń tazalyǵymen tyǵyz baılanysty dep úıretedi.
 

Otbasy – oshaq qasy

Abaı úsh áıel alǵan. Báıbishesi Dildádan – Aqylbaı, Ábdirahman, Kúlbadan, Ákimbaı, Maǵaýııa men Raıhan, ekinshi óıeli Áıgerimnen - Turaǵul, Mekaıyl, Izkaıil men Kenje, barlyǵy 7 ul, 3 qyz súıgen. Al kelindeı alǵan áıeli Erkejannan urpaq kórgen joq.
Abaı ǵylym izdeýdi óz basyna ǵana almaı, balalaryn da barynsha oqytýǵa tyrysqan. Eń kóp oqyǵan ofıtser balasy – Ábdirahman. 90-shy jyldary ol qurt aýrýynan qaıtys boldy. Onyń artynan súıenishi bolyp júrgen myqty inisi Ospan óledi. Osy eki ólim Abaıǵa bas qaıǵysynyń ishindegi úlken qaza bolyp tıedi.
Sol jyldary bas qaıǵysymen qatar Abaı óziniń dos degen adamdarynyń qııanatyn, aldaýyn, ótirigin de kóredi. Bir saılaýda óziniń inisin bolystyqqa  saılaımyn dep kelgende buryn eshbir syr bermeıtin dostary bir-aq túnde jat bolyp shyǵa keledi. Onyń inisin qulatyp, óz kisilerin saılap ketedi. Onymen qoımaı, Tobyqty ishinde burynnan onymen silkisip kelgen basshy jaýy Orazbaı bir saılaýda Abaıdy  óz kisilerine sabatyp ta alady. Osy ispetti soqqylarmen kúresip kele jatqanda eń jaqsy kórgen balasy Maǵaýııa óledi.

Abaı eshkimmen sóılespeı, úndemeı qalady. Al 1904 jyly 23 maýsymda Maǵaýııanyń óliminen keıin týra 40 kún ótken soń ózi de qaıtys bolady. Bir jarym aıdan keıin Abaıdyń aqyn balasy Aqylbaı Semeıde dúnıe salady.

 

Abaı murasyn kimder zerttedi

Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyq murasyn zertteý shyn máninde Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly maqalalarynan bastaldy deýge bolady.
Ahmet Baıtursynuly 1913 jyly "Qazaq" gazetinde basylǵan "Abaı — qazaqtyń bas aqyny" atty maqalasynda "Odan asqan buryńǵy-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq" — dep Abaıdy asa joǵary baǵalady.

1909 jyly Sankt-Peterbýrgte basylǵan Abaı óleńderiniń jınaǵynda aqynnyń júz qyryqtaı óleńi, sondaı-aq, "Eskendir" men "Masǵut" poEmalary endi. Bul tuńǵysh jınaqty daıyndaǵan, bastyryp shyǵarǵan Kákitaı Ysqaquly men Abaıdyń balasy Turaǵul bolatyn. Kákitaı Ysqaquly birinshi bolyp aqynnyń ómirbaıanyn jazdy.

Abaıdyń kózi tirisinde jaryq kórgen shyǵarmalary kóp emes. Aqynnyń óz qoljazbalary saqtalmady. Shyǵarmalary túgeldeı derlik Múrseıit Bikeulynyń qoljazbalary arqyly jetken.
Abaı shyǵarmashylyǵyn zertteýdiń alǵashqy kezeńinde aqynnyń ıdeıalyq murasy qyzý aıtystar taqyrybyna aınaldy, "Abaı fılosofııasyn" dinshildigi basym ádettegi býrjýazııalyq ıdealıstik fılosofııanyń jamap-jasqaǵan bir túri dep dáleldemek bolýshylar da tabyldy. Biraq Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ilııas Jansúgirov Qudaıbergen Jubanov, Sultanbek Qojanov syndy qoǵam qaıratkerleri Abaıdyń aqyndyq murasyn shabýyldan qorǵap, maqalalar jazdy.

"Kózqarasynyń qarama-qaıshylyqtaryna qaramastan, Abaı bul sózdiń unamdy máninde eń ozyq realıst-sýretker boldy jáne sonysy úshin de biz ony qurmet tutamyz, sondyqtan da onyń ádebı murasy biz úshin baǵa jetpes baılyq bolyp tabylady, tap solaı bolǵandyqtan da qazaq halqy Abaıdy óziniń asa iri ulttyq aqyny dep biledi",- dep jazdy Muqanov.

Al Muhtar Áýezov Abaıtanýdy derbes ǵylym salasy dárejesine kóterdi. Ol "Abaı joly" Epopeıasymen uly aqyn, aǵartýshynyń alyp tulǵasyn dúnıejúzi oqyrmandaryna tanymal ádebı beıne qataryna jetkizse, ǵylymda da sondaı kúrdeli eńbek atqardy. Ásirese, Abaı shyǵarmalarynyń eki tomdyq tolyq jınaǵy osy salaǵa qosqan eleýli úlesi bolyp sanalady.

 

Abaıdy shetelde tanytqandar

Qytaıda Abaıdyń shyǵarmalaryn tanytýǵa Ha Hýan Jan (Habaı) kóp eńbek etti. Ol Shyńjan ólkesiniń Sháýeshek qalasyna jaqyn Qazaqtar aýylynda týǵan. Qytaı tilindegi mektepterde oqysa da, qazaq tilin jetik meńgergen. Abaıdy bala kúninen jattap ósken eken.

1950 jyly Abaıdyń "Eskendir" poEmasyn, al 1958 jyly "Masǵut" poEmasyn hanzý tiline aýdaryp, Pekınde arnaıy kitap etip bastyryp shyǵarǵan. Jalpy, Habaı Abaıdyń 167 óleńin, 3 poEmasyn, 45 ǵaqlııa sózin túgel aýdarǵan. "Abaı jáne Abaı shyǵarmalary" degen úsh kitabyn da Pekınde bastyrǵan.
Abaıdyń óleńderi basqa tilderge aýdaryldy. Máselen, Grýzın tilinde - Sh.Mchedlıshvılı, qaraqalpaq tilinde - Sh.Seıtova, qyrǵyz tilinde - A.Tokombaeva, tatar tilinde - M.Maksýd jáne N.Arslanov, frantsýz tilinde - Ǵalymjan Muqanov, aǵylshyn tilinde - A.Samohmalov, túrikmen tilinde - A.Haııdova, T.Qasymova, P.Iskakova jáne M.Hamraeva Abaıdy uıǵyr tilinde sóıletken.
 

Abaıdyń ómirine qatysty qyzyqty derekter

• Abaı Qunanbaıulynyń shyn esimi - Ibrahım. Ájesi Zere "Abaı" dep erkeletkennen keıin "Abaı" atanyp ketken;
• Qunanbaıuly kóptegen óleńine ózi án jazǵan. Olardyń ishinde keńinen taraǵany – "Kózimniń qarasy";
• Abaı Qunanbaıuly alǵashqy óleńderin Kókbaıdyń atynan jarııalap júrgen;
• Abaı Qunanbaıuly 13 jasynda el basqarý jumysyna aralasqan;
• Abaı Qunanbaıulynyń alǵashqy mahabbaty – Toǵjan;
• Abaı Qunanbaıuly 1860 jyly Dildámen otaý qurǵan. Ol kezde Abaı 15 jasta boldy;
• Abaı Qunanbaıuly 16 jasynda áke boldy;
• Abaı Qunanbaıuly 21 jasynda bolys bolyp saılandy;
• Abaı Qunanbaıuly ekinshi áıeli Áıgerimge 30 jasynda úılengen;
• Erkejan - Abaıdyń ámeńgerlik jolmen úılengen áıeli. Ol Abaıdyń inisi Ospannyń qalyńdyǵy bolǵan. Erkejan Abaıǵa óz qalaýymen turmysqa shyqqan;
• Abaı Qunanbaıulynyń 36 jasynda tuńǵysh nemeresi Áýbákir dúnıege keldi.