ULTTYŃ JAŃA BOLMYSY: BIREGEILIKTIŃ BÚGINGI BEINESI MEN BOLAShAǴY

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 2019 jyldan beri júrgizip kele jatqan saıasaty tereń áleýmettik, Ekonomıkalyq jáne saıası ózgeristerge negiz boldy. Barlyq salada qaıta qalpyna keltirý, sanaǵa ózgeris engizý arqyly jańa saıası shynaıylyq qalyptasty. Solardyń basynda ulttyń jańa bolmysyn qalyptastyrý týraly bastamasyn aıtýǵa bolady.

Árıne, Memleket basshysy qolǵa alǵan ózgeristerdiń maqsaty reforma­lardyń ózi úshin ǵana emes, onyń basty nátıjesi – ulttyń sapasyn arttyrý, Ádiletti Qazaqstan qurý. «Barlyq salada ádildik bolsa, áleýmettik teńdik ornaıdy, tatýlyq pen kelisim nyǵaıa túsedi», degen Prezıdent ádildik qaǵıdasyn qatań ustanyp keledi. Bul baǵytta barshaǵa teń múmkindik bere­tin ınklıýzıvti saıası júıe ornyqtyra­­tyn, Ekonomıkalyq, áleýmettik ádildik­ti qalyptastyratyn izgi bastamalardy jurtshylyq jaqsy biledi.

Osy rette irgeli reformalardyń ja­han­dyq damý tsıkliniń ózgerýi kon­te­ksinde júrip jatqanyn aıta ketken abzal. Biz Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin qalyptasqan álemdik tártip pen júıeniń aýqymdy transformatsııasyn bastan ót­kerip otyrmyz. «Elý jylda el jańa, júz jylda – qazan» degendeı, mundaı ózge­ris­ter ǵasyrda bir qaıtalanýy múmkin. Ǵalam­dyq sıpattaǵy tehnologııalyq, Ekono­mı­ka­lyq, geosaıası jáne mádenı ózgerister mem­le­ketterge, ulttarǵa degen qysymdy ese­lep arttyryp otyr. Osyndaı geosaıası aýma­ly-tókpeli shaqta saıası ózgeristerdi jasaý asa qıyn ekeni málim. Sondyqtan qazirgideı qubylmaly zaman qubyladan jańyl­mas úshin ult jáne memlekettiń bir­le­sip ıkemdelýin, qoǵam músheleriniń bir-birine senýin talap etedi. Qoǵamnyń memleketke, memlekettiń qoǵamǵa senim bildirýi mańyzdy. Ádilet, adaldyq, meıirim sekildi qundylyqtar bolmasa, senimniń de bolýy múmkin emes. Sol sebepti qazir elimizde senim men ádiletke súıengen jańa qoǵamdyq kelisim qalyptasyp jatyr.

Osyndaı tektonıkalyq ózgerister konteksi jáne saıası qalpyna keltirý áse­rinen azamattarda jańa mán-maǵy­na­larǵa degen úlken suranys týyndap otyr. Bul suranystardyń basty ózegi – «Men kimmin? Biz kimbiz? Biz qaıda baramyz?» degen sııaqty ulttyq biregeı­lik­ti qalyptastyratyn suraqtar ekeni belgili. Bizdiń ár ǵasyr saıyn, tipti ár onjyldyq saıyn joǵarydaǵy úsh saýaldy ózimizge qaıtalap qoıyp otyrýymyz qajet. Óıtkeni ulttyń bolmysy, minez-qulqy, dúnıetanymy ár kezeńde ýaqyt pen tarıh qoıyp otyratyn máseleler men saýaldarǵa qaraı beıimdelýge tıis. Bizdiń ortaǵasyrlyq sananyń ormanynda otyryp, ıakı HH ǵasyrdyń jol jıeginde turyp bolashaqty kóre almasymyz – basy ashyq nárse.

Ótkenge az-kem sholý jasasaq, tarıhı mańyzdy ózgeristerde osy ózekjardy saýaldardyń jaýabyn izdeý adamzattyń tabıǵı ári irgeli suranysy ekenin kóremiz. Máselen, revolıýtsııa­dan keıingi Frantsııada patshalar basqara­tyn monarhııaǵa qarsy teń azamattar – frantsýzdar qurǵan Respýblıka ıdeıasy jeńis­ke jetti; azamattyq soǵystan keıingi qytaılyq biregeıliktiń qalyptasýyn da osy qatarǵa qosa alamyz; sol sııaqty «XXI ǵasyrdaǵy amerıkalyq kim?» degen suraq ta –osy tabıǵı su­ranystyń nátıjesi. Mundaı suranystar ultty uıystyrady, onyń jańa sapalyq bolmysy men biregeıligin qalyptastyrdy. Sondyqtan Prezıdent­tiń irgeli bastama­lary ishinde Ádiletti Qazaqstan jáne Adal azamat uǵymy – jańa zamanǵa saı týyndaǵan ilkimdi izdenister. Bul týraly Memleket basshysy «Elimizdiń bolashaqtaǵy beınesi san qyrly, ony árkim árqalaı túsinýi múmkin. Alaıda onyń negizgi sulbasyn «Ádiletti Qazaqstan – Adal azamat – Ozyq oıly ult» degen úshtaǵan uǵym arqyly sıpattaýǵa bolady. Bul úsheýi bir-birinen bastaý alady jáne ózara tyǵyz baıla­nysty», dep atap ótkeni belgili.

Árıne, áleýmettik ǵylymdarda ulttyń qalyptasýyn túsindiretin birneshe teorııa bar. Olardyń ishinde keń tanylǵan­dary prımordıalızm (ulttar – ejelden qalyptasqan, tabıǵı, bıologııalyq nemese mádenı baılanystarǵa negizdelgen qaýymdastyqtar), modernıstik ult qurý (ulttar – ındýstrııalaný, bıýrokratııa men bilim júıesiniń damýy nátıje­sin­de qalyptasqan áleýmettik toptar) jáne Etnostyq (ulttar tarıhı Etnos­tyq qaýymdastyqtardyń jalǵasy jáne mırasqory). Bul rette ult teorııalary­nyń barlyǵyn negizgi eki úlken topqa jik­teýge bolady. Birinshisi, Etnostyq negiz­degi mádenı monogamdy ult qalyptasý pro­tsesi (zamanaýı Japonııa, Koreıa). Ekin­shisi, azamattyq negizdegi túrli Etnos­tyń bir ultqa uıysý úderisi (zamanaýı amerıkalyq, argentınalyq, frantsýzdyq ult modeli).

Kóptegen ǵalym qazirgi maǵynadaǵy ulttyń uıysýyn Frantsýz revolıýtsııasy­nan keıingi Eýropamen baılanystyrady. Buǵan kelispeýge de bolady. Máselen, odan buryn tarıh sahnasyna shyqqan qazaq ataýy – rý-taıpanyń, áýlettiń, ıakı qazirgishe aıtqanda Etnostyń ataýy emes, ol – bir kezderi derbes handyq qur­ǵan túrli taıpanyń ortaq memleketiniń ataýy, ıaǵnı ulttyń aty. Sol tustaǵy baýyrlas jurttardyń ataýlaryna úńilsek, olardyń áýlet, taıpa, aımaq, ıakı qala ataýymen atalǵanyn ańǵaramyz. Osmanly, Astrahan, Qasym – áýlettiń aty, Qyrym, Qazan, Sibir, Hıýa, Qoqan, Buqara – geografııa­lyq aımaqtyń, ıakı qalalardyń ataýlary, osylardyń ishinde qazaq handyǵy ult­tyq ataýdy ıelendi. Bul tusta aıta keter­lik taǵy bir jaıt, halyqtyń dúr silkinip, qysqa merzimde jańa memleket túzýi – qazaq ultynyń qurylý kezeńinde onyń ózeginde passıonarlyq, erkindik, ádildik, jańashyldyq jatqanyn kórsetedi. Bir kezderi Joshy, Noǵaıly, Moǵolstan, Shaǵataı ulystarynyń quramynda bolǵan taıpalardyń ortaq múddede tez birigýi jáne syrttan engen túrli Elementterdi sińirýi ulttyq biregeıliktiń bir bastaýy deýge bolady.

Áleýmettanýdyń atasy sanalatyn ıbn Haldýn HIII ǵasyrda jazǵan «Muqaddıma» atty irgeli eńbeginde qoǵam men ultty adam ómirine uqsatady: olar da týady, ósedi, órkendeıdi, kemeline keledi. Onyń piki­rinshe, qoǵam ǵumyrynyń ómirsheń­digi onyń úzdiksiz jańarýyna baılanys­ty bolsa kerek. Ǵulamanyń osy sózine ıek artsaq, ult bolyp uıysý, onyń jańa biregeı beınesin jańartyp, sapasyn arttyrý – úzdiksiz júretin úrdis. Sondyq­tan «Qazirgi mindet – halqymyzdyń jańa bolmysyn qalyptastyrý, tutas ult sapa­syn arttyrý. Adamdy jáne qoǵamdy ýaqyt talabyna saı jetildirý qajettigin ómirdiń ózi kórsetip otyr. Jańarǵan ult qana jańǵyrǵan eldiń jetistigin jahan jurtyna tanyta alady», degen Memleket basshysy bılik tizginin ustaǵan alǵashqy kúnnen bastap «Ulttyń jańa bolmysyn» qalyptastyrýǵa aıryqsha mán berip keledi.

Adal azamat, Birtutas ult, Ádiletti mem­leket – biz úshin eldiktiń úshtaǵa­ny. Óser eldiń, órkenin keńge jaıar jurt­tyń, qapysyz qoǵamdyq damýdyń, ómir­sheń ulttyq ustanymdardyń belgisi. Adal ­azamattar ozyq oıly ultqa aınalady, bereke-birligi jarasqan birtutas qoǵam ǵana ádiletti memleket qura alady. Biri­ne-biri baılanǵan, birine-biri aınal­ǵan, birinsiz biri joq osy úshtaǵan – biz­diń ulttyq muratymyz. Ádildik qaǵıdaty, birtutastyq ıdeıasy, bereke baılamy – bular bar jerde eldiń eńsesi bıik, erteńi jarqyn, muraty naq, maqsaty anyq. Mun­daı qoǵam eń jaýapty kezeńde ekiudaı bolyp jarylyp, bólinýge emes, birigýge beıim, bir týdyń astynda turýǵa yntaly. Bir maqsat, bir tilekke jumylýǵa qulyqty. Osyndaı qoǵam ǵana birtutas ulttyq múddeniń jolyna qyzmet etedi.

Shyn máninde, ádildik – Prezıdent atap aıtqandaı, jurttyń bárine birdeı quqyq berý jáne jaýapkershilikti barshaǵa teń júkteý degen sóz. Bul rette ádildik pen jaýapkershilik – etene tyǵyz baılanysty uǵymdar. Ál-Farabı aıtqan qaıyrymdy qoǵam jaýapkershiligi joǵary, ozyq oıly adal azamattardan quralady. «Qutty bilik» arqyly kemel kisilik pen ádilettiń rámizin músindegen Júsip Balasaǵunnyń ilimin jalǵaǵan Abaı «Ádilet, shapqat kimde bar, Sol jarasar týǵanǵa» dep ádildik uǵymyn tolyq adam kontseptsııasynyń ózegine aınaldyrady. Abyz aqynnyń pikirinshe, ádiletti súıý – Allany jáne adamzatty súıý sııaqty izgiliktiń bastaýy. Al adal azamat degenimiz – osy tolyq adam uǵymynyń zamanǵa saı jańǵyrýy. Sondyqtan ol adaldyq pen ádildikti bárinen bıik qoıady.

Kórip otyrǵanymyzdaı, uǵymdar da zamanǵa saı beıimdeledi, ózgeredi, jańarady. Mysaly, Abaı «Bes nárseden qashyq bol, bes nársege asyq bol» degen. Bul – árıne, eshqashan eskirmeıtin, mán-mańyzyn joǵaltpaıtyn ósıet. Biraq ár zamannyń ózine tán syn-qaterleri bar. Jahandaný úrdisine, jańa tehnologııanyń damýyna jáne basqa da sebepterge baılanysty qoǵamǵa qaýipti jańa keselder paıda boldy. Sondyqtan «Ozyq ult bolý úshin jaqsylyqqa umtylýmen qatar, elimizdiń ósip-órkendeýine kedergi bolatyn jaman ádet, jaǵymsyz qylyq jáne qaýipti keselden qutylýymyz kerek. Bul – ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý jolyndaǵy óte mańyzdy qadam», degen Memleket basshysy esirtki saýdasy, turmystyq zorlyq-zombylyq, býllıng pen agressııa, vandalızm, ysyrapshyldyq sııaqty bes keselmen búkil el bolyp kúresýdiń mańyzdylyǵyna toqtalady.

Osy rette ulttyq biregeıliktiń fılo­­sofııalyq kontseptýalızatsııa men kún­delikti ómirdegi kórinisi týraly aıtpaı ketpeýge bolmaıdy. Ádette buny adamdar kúndelikti ómirden alshaq ıdeıa­lar dep oılaǵanymen, olardyń bári túrli ár adamnyń kúndelikti ómirin baǵyt­taıtyn fýndamentaldy baǵdar­lama ispetti. Sondyqtan ult isinde usaq nárse bolmaıdy. Ol uranshyldyqpen de atqarylmaıdy. Árbir azamat kúndelikti ómirinde adaldyqqa, tazalyqqa, bilimge, únemshildikke, eńbekke umtylsa, qoǵam­nyń da keselden arylyp, jańa sapa­lyq deńgeıge kóterile beretini anyq. Bul rette Prezıdenttiń «Taza Qazaqstan» baǵdar­lamasyna aıryqsha toqtalyp ótken jón. Bul jerdegi sapa kategorııasy – tek naryq­tyq qatynastaǵy ár adamǵa taǵy­latyn bir marker emes, kerisinshe, adam bol­my­syndaǵy bazalyq qasıet­ter­diń ómirdegi kórinisi. Óz kezeginde bul sapa­lyq deńgeı azamattyq biregeılikti ny­ǵaı­ta túsedi.

Jalpy, qazir qazaqstandyqtar arasynda azamattyq biregeılik qalyptasyp, oǵan degen suranys bar ekenin kóre alamyz. Qoldanbaly Etnosaıası zertteýler ıns­tıtýtynyń zertteýine (2022) sáıkes azamat­tardyń 36,8%-y azamattyq basqa biregeılik formalaryn (dinı, Etnostyq, kásibı, t.s.s) joǵary turatynyn aıtqan. Iaǵnı azamattar arasynda azamattyq qundy­lyqtar basym. Osy rette Memleket bas­shysy qoǵamda ultyna qaraı erekshelenýge, oqshaýlanýǵa umtylǵan kez kelgen áre­ketke, azamattardy tiline, ultyna, dinine nemese mádenıetine bola arandatýǵa, ıakı kem­sitýge múlde jol bermeıtin orta qalyp­tastyrý mańyzdy ekenin aıtqany belgili.

Ulttyq biregeıliktiń komponetteri men qoldanbaly aspektileri az emes. Solardyń eń bastysy – ortaq múdde. Qasym-Jomart Kemeluly bizdiń qoǵamdy ortaq ıdealdar men qundylyqtar biriktirgen erkin ári jaýapkershiligi mol azamattardyń odaǵy dep sanaıdy. Bul – jalpyulttyq bire­geıligimizdiń taǵy bir jarqyn kórinisi. Memleket basshysynyń aıtýynsha, búginde azamattarymyzdyń bári ózderin úlken ári birtutas qazaq otbasynyń, shyn máninde, qazaq ultynyń múshesi sezinedi.

Ortaq múdde sóz bolǵanda, ortaq arman týraly aıtpaı kete almaımyz. Ǵalymdar ádette «amerıkalyq arman, qytaılyq arman» sııaqty mysaldar keltirip jatady, biz Alash ańsaryna toqtalmaqpyz. Alash ańsary bastaýyn yqylym zamandardan alady. Máselen, irgeli memleketter qurǵan ǵundar – Jeruıyqty ańsady, kók túrikter Ótúken týraly aıtty, Ulyq ulys – «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zamandy» armandady. Bul rette qazaq handyǵy da Ábilqaıyr men Kereı-Jánibektiń, ıakı Aqjol bı men Qobylandy batyrdyń ózara renishinen týǵan joq; ol ydyraǵan Altyn ordadan keıin esesi ketip, eńsesi túsip eseńgiregen eldiń hám Asan qaıǵy syndy tulǵalardyń qutty qonys Jıdelibaısyndy ańsaýynan, armanynan quryldy. Al HH ǵasyrdyń basynda Abaı, Ahmetter «jutylyp ket­peı, jurt qataryna qosylýdy» arman etti. Sondyqtan ozyq oıly birtutas ulty­myz­dyń búgingi muraty – bolasha­ǵy­myzdyń qalpy, beınesi.

Sonymen qatar «tarıh toǵystyrǵan taǵdyrymyz – bir, senimmen qadam basatyn keleshegimiz – bir», degen Prezıdent ortaq tarıh pen tarıhı sanany jáne tarıhı ádildikti ulttyq biregeıliktiń basty belgileriniń biri sanaıdy. Ulyq ulystyń 750 jyldyǵy men Joshynyń taqqa shyǵýynyń 800 jyldyǵy sııaqty tarıhı oqıǵalarmen qatar Quryltaı, Túrkistan, Ulytaý, Saraıshyq syndy ulttyq kodtarǵa mán berýi, tarıhtaǵy aqtańdaq betterdi aqtap alý úshin arnaıy komıssııa qurý, kóptomdyq tarıhty qaıta jazdyrý sııaqty irgeli ister – osynyń aıǵaǵy. Bul jerde atap aıtarlyq jaıt, kúshtep ujymdastyrý jáne repressııa sııaqty taqyryptar – elimizdegi túrli ­Etnos ókilderiniń ortaq qasireti, sondyqtan ol da ulttyq biregeılikti arttyrýǵa qyzmet etedi. Burmalanǵan tarıhı túsinikten qate tanym qalyptasady desek, tarıhty durys jazý jáne oqytý – tarıhty jasaý­men birdeı ózekti. Sondyqtan JOO barlyq mamandyqqa qazaq tarıhy páni oqytylýǵa tıis dep oılaımyz. Bul jas­tar arasynda otanshyldyqty arttyra túsetini anyq.

Ulttyq biregeıliktiń taǵy bir tetigi – dástúrge, sonyń ishinde ár Etnostyń dástúr-saltyna, tili men dini, otbasy, ulttyq mádenıetke degen qurmet. Keıingi jyldary ultymyzdyń dástúrge degen qyzyǵýshylyǵy eselene túskeni anyq. Buqaralyq mádenıette, kópshilik sanada burynǵy dástúrdiń jańaryp kirýi ǵana emes, jańa dástúrlerdiń qalyptasýyn atap ótýge bolady. Mysaly, Naýryz mere­kesi jalpy­azamattyq, Etnostyq qatysty­ǵyna qara­mastan, ortaq merekege aınala aldy. Ataýly kúnder qataryna qosylǵan «Dombyra kúni» sııaqty jańa merekeler de azamattarymyzdyń júreginen oryn taýyp, qoǵamdaǵy jańa qundylyqtardy ornyqtyra tústi.

Zamanaýı ult qurý salasyndaǵy ne­gizgi teoretıkterdiń biri áleýmettanýshy Andreas Ýımmerdiń zertteýine súıen­sek, ult uıystyrý úrdisiniń negizgi faktory tildik biregeılik pen ınklıýzıvti saıası ınstıtýttar eken. Til bul jerde ne­gizgi kommýnıkatsııalyq orta jasaý­shy bolsa, saıası ınstıtýttar – Etnostardy ıntegratsııalaýshy alǵysharttyń biri. Sondyqtan biregeılik týraly aıtqanda til taqyrybyna toqtalmaı óte almaımyz. Bul rette qazaq tili ulttyń ózin-ózi qorǵaı­tyn ishki ımmýnıteti bolǵany belgili. Ási­rese HH ǵasyrdyń alpysynshy jyldary halqymyzdyń sany 30% tómen túsip ketkende ulttyń ózin-ózi saqtaý mehanızmi iske qosylyp, zııaly qaýym bastap tildi qorǵaý maıdanyna jumyldy. Óıtkeni «sózi ólgen jurttyń ózi de óletin edi». Táýelsizdik alǵan 90-jyldary bul qorqynysh basyla qoımady. Bir jaǵynan qazaqtyń sany áli 40%-ǵa jetpegen bolsa, ekinshiden «úreı ishke túsip ketken edi». Bizdińshe, qazaqtyń sany 70%-dan asqan, ózge baýyrlas Etnos­tar men qazaq tilin qoldanýshylardy qosqanda 80%-ǵa jaqyndaǵan osy tusta bul paradıgma ózgerip keledi. Memleket basshysy aıtqandaı, qazaq tili Etnosaralyq, halyqaralyq tilge aınaldy.

Elimizdegi demografııa da qazaq tiline jumys istep jatyr. Máselen, 2025 jyly mekteptegi 1-synypqa 340 myń bala qabyldansa, solardyń 70%-dan astamy – qazaq tilinde bilim alýshy. Al osy jyly mektep bitirýshilerdiń 77%-y Ulttyq biryńǵaı testileýdi qazaq tilin­de tapsyrǵan. Derekter kórsetip tur­ǵandaı, memlekettik tildiń damýynda demo­grafııalyq kúshtiń úlken ekenin aıqyn baıqaýǵa bolady. Jalpy, ult bolyp uıy­sý úderisindegi demo­grafııalyq draıv úlken áser etýshi qýatqa ıe ekeni belgili. Aldaǵy dekadadaǵy saıası, Ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı qubylystarǵa belsendi qatysýshy mıllenıal (1984–2000), Z-urpaq (2000–2015) jáne Alfa urpaq (2011/15-qazirge deıin) ókilderi Qazaqstan halqynyń 67%-yn qurap otyr. Bul trend aldaǵy onjyldyqta áli de óz ­dınamıkasyn saqtaıdy.

Ultty uıystyra túsetin biregeılik­tiń taǵy bir mańyzdy komponenti saıası mádenıet pen zań ústemdigi arqyly kó­rinedi. Elimizde jańa saıası mádenıet qa­lyptasyp keledi. Sonymen qatar zań men tártip ústemdigi myzǵymas qaǵıdaǵa aınaldy. Elimizde zań aldynda bári birdeı. Memleket júgensizdikke, tártipsizdikke jáne beıberekettikke jol bermeıdi. Bul turǵyda Prezıdent «jasampaz plıýra­lızmdi tolyq qoldaımyz, elge iritki salatyn radıkalızmge túbegeıli qarsymyz» degen qaǵıdatty berik ustanady. «Sıngapýr keremetiniń» avtory Lı Kýan Iý «Myqty elderde Elıta ózgelerge ónege kórsetip, zańdy aldymen ózderi oryndaıdy, al álsiz, áljýaz qoǵamdarda Elıta zańdy buzady», degen eken. Prezıdent Toqaev osy qaǵıdany qaperde ustasa kerek, saıası reformalardy áýeli ózinen bastady. Jaqyn týystaryn bılikke ákelýge tyıym salyp, partııa tóraǵalyǵynan bas tartty, prezıdenttik bıliktiń jekelegen tarmaqtaryna shekteý salyp, ońtaıly ózgeristerdi júzege asyrýda ózi ónege kórsetti. «Týra bıde týǵan joq» ekenin aıqyn ańǵartty. Ynsapsyz jemqorlyqqa qarsy ymyrasyz kúres, shetelge zańsyz ketken qarjyny qaıtarýǵa arnaıy komıssııa qurý, olıgarhtardyń ústinen is qozǵalyp, tergeýge alynýy da halyqtyń senimin eseleı tústi.

Ótkenge úńilsek, zań ústemdiginiń fılosofııalyq negizi este joq yqylym zamandardan bastaý alady. Tabıǵatpen úılesimdi ómir súrý, adamdar arasyndaǵy áleýmettik qatynastardy retteý, adamdy adammen teńestirýshi – zań men tártip. Árıne, tarıhı kezeńderde zań men tártip ústemdigin damytqan legalızm mektebi­niń túrli órkenıetterde (Ejelgi Qytaı, Qosózen, Ejelgi Ellın, Rım órkenıeti) ortalyq ıdeıa týdyrýshy aǵym bolǵany anyq. Bul – jaı tártip úshin qatal bolý, bılik qurý úshin zań ústemdigi emes, odan da tereń, qorshaǵan ortany júıelendirý, haosqa tártip ákelý syndy fýndamentaldy qajettilikten týatyn suranys. Bul rette «Tártipsiz el bolmaıdy, tártipke bas ıgen qul bolmaıdy», degen Baýyrjan Momyshulynyń sózderinen dáýirlerden jetken danalyqty baıqaýǵa bolady. Óıtkeni kezinde kesimdi sheshimderin aıtqan bılerdiń úkimderi de qatań tártipti qaǵıdatqa aınaldyrǵan.

Ulttyq biregeılikti qalyptasty­ryp, ornyqtyratyn qundylyqtardy tizbek­teı berýge bolady. Olardyń qataryn­da táýelsizdik, quqyq ústemdigi, qoǵamdyq dıalog, azamattyq jaýapkershilik, ǵylym men bilimge umtylys, qaýipsizdik sezimi jáne ulttyq minezdi qalyptastyra­tyn eńbekqorlyq, jasampazdyq, Ekologııa­lyq mádenıet, izgi nıet, plıýralızm sııaq­ty qundy­lyqtardy atap ótýge bolady. Bul rette «Táýelsizdik jáne Otanshyl­dyq, Birlik jáne Yntymaq, Ádildik jáne Jaýapkershilik, Zań jáne Tártip, Eńbekqorlyq jáne Kásibı biliktilik, Jasam­pazdyq jáne Jańashyldyq. Ulty­myz osy ıdeıalyq negizderdi basshylyq­qa alsa, boljaýsyz jáne qarqyndy damyp kele jatqan HHI ǵasyrda laıyqty or­nyn tabady» degen Memleket basshysy ult­­tyń jańa bolmysyn qalyptastyrý úshin qajetti qundylyqtardy júıelep berdi.

Qoryta aıtqanda, qazir adamzat órke­nıet týraly tolǵam túsinigin qaıta qaraý­da. Qundylyqtar qaıta tarazyǵa túsip, órkenıetter ózgeretin bul syn sátte biz de qarap qala almaımyz. Osyndaı aýqymdy ózgerister zamanynda, tarıhı kezeńde el azamattardyń ishki dúnıesine jaqyn, ásirese demografııalyq turǵydan jas urpaq domınant toptar úshin zamanǵa saı ustanym­dar men qaǵıdattar qalyptastyratyn ortaq ıdeıalar qajet ekeni belgili. Árıne, qazirgi zamanda burynǵydaı monopo­lııa­ǵa súıengen bir ıdeologııa qurý múmkin emes, alaıda pazyl qurastyrý úshin kartınany tutas kóre bilý mańyzdy. Sondyq­tan saıası-áleýmettik ózgeristerdi túsindire alatyn, jańa sapadaǵy saıası ult quratyn júıelengen dıskýrs usyna alý, ony iske asyrý kerek. Osy baǵytta orta derjavaǵa aınalǵan elimiz úshin Prezıdent usynǵan joǵaryda aıtylǵan ıdeıalar men bastamalar buljymas baǵdar bolary anyq. Endeshe, baǵytymyz belgili. Endi keregi, ult ustazy Ahmet Baıtursynuly aıtqandaı, «birlik kerek, kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek». Osy rette ultymyzdyń jańa bolmysy sát saıyn saqaısa, kún saıyn kúsheıse, aı saıyn alǵa ozsa degen arman da joq emes. Ol arman qamsyzdyqtan emes, qaıratkerlikten, qamqorlyqtan, ýaqyt pen urpaq aldyndaǵy jaýapkershilikten týǵan ortaq ańsar bolsa ıgi.

 

Darhan QYDYRÁLI,

senator, akademık