SÚMBILE
Súmbile týraly ne bilemiz? Súmbile ataýy qaıdan shyqqan? Ol qandaı maǵyna beredi? Bul ataýdyń Etnomádenı mándiligi nede? «Sóztanym» aıdarynda biz Súmbile týraly sóz qozǵaýdy jón kórdik. Súmbile – bul juldyz. Halyq tanymynda jarqyrap, kókjıekke eń jaqyn turatyn jasyldaý juldyz súmbile dep atalady.
Ǵylym tilinde ony «Úlken Arlandaǵy juldyz» dep te ataıdy. Bul juldyz orys tilindegi «Deva» degenge qarap, keıde Bıkesh dep ataý durystyqqa jatpaıdy. Súmbile sózi qazaq tiline parsy tilinen aýysqan. Súmbile ataýynyń qaıdan shyqqanyna kóńil aýdarar bolsaq, mynadaı derekterge súıenýge týra keledi. Erterekte egin jınaıtyn qyrkúıek aıynda Kún aınalasyna jınalǵan top juldyzdardy juldyz kartasyna túsirip, ony baý bıdaıdy qushqan boıjetken (Bıkesh) beınesimen tańbalaǵan.
Osy lek juldyzdar parsy tilinde Súmbil dep atalǵan, al orys tilinde Deva dep qoldanylǵan. Osyndaı naýqan kezinde tún ortasyna deıin jarq etip kórinetin bul juldyzdy Súmbile ataýdy jón kórgen. Halyq tanymynan týǵan osyndaı kóne ataýlar tilimizde Etnografızm retinde uǵynylady. Qazaq arasynda bul juldyzdy sýyq juldyz dep te ataıdy. Sebebi kúzde kóterilip, qys boıy joǵarylaı beredi. Tamyzdyń 20-sy qarsańynda tań aldynda, saǵat 5-te týǵan Súmbile kúnnen-kúnge erteletip, qyrkúıekte tańǵy saǵat 3 kezinde, qazanda tún ortasy aýa, qarashanyń basynda el jatpaı-aq kókjıekten qyltıyp kórinip turady.
Mamyrdyń 10-da jerge túsip, úsh jarym aıdaı jerde jatady. Súmbile týǵany – qońyr kúzdiń belgisi. Bul Shortanbaı jyraýdyń óleń joldarynda aıqyn berilgen: Súmbile týyp, kúz bolmaı, Kókoraı shalǵyn bolar ma? Kárilik kelse qaıtadan, Jasaryp adam tolar ma? Súmbile týsa, jaz aıaqtalyp, mal semiredi, Súmbilede sorpa maıly, súmbile týsa sý sýyr dep jorıtyn qazaq halqy Súmbile týa bastaǵannan qysqa qamdanyp, otyn-sýyn biryńǵaılaýǵa kirise bastaıdy. Demek, bul juldyzdyń da jyl mezgilin aıǵaqtaıtyn belgileri bar. Jáne ony qazaq halqy dál baqylaı bilgen. Al mysyrlyqtar Súmbileni Sotıs-Nıl juldyzy dep ataıdy da, Uly Sotıs kókte jaltyraǵanda arnasynan shyǵyp Nıl tasıdy dep boljaıtyn bolǵan.
Esepshiler Súmbile juldyzy týyp, Úrker juldyz shoǵyry kókke kóterilgen ýaqyt aralyǵyn «qys» aılaryna jatqyzyp, qys esebin kún men tún teńelgen qyrkúıek aıyndaǵy mızan toǵystan (19 toǵys aıy) nemese qazan aıynyń basyndaǵy toǵystan bastaıdy.
Sondyqtan bul toǵys esepshiler tilinde mızan túsken kezeń dep atalǵan. Qazaq uǵymynda Súmbile ekeý: Laqsúmbile (Kishisúmbile) jáne Tekesúmbile (Úlkensúmbile). Aıtýshylardyń túsindirýinshe ekeýiniń týý arasy 10-15 kún. Aldymen Laqsúmbile týady. Ózi – jyltyldaǵan, kishirek aq juldyz.
Al Tekesúmbile úlken. Ol keıinirek týady. Juldyzdardyń bulaı atalýynyń sebebi mynada: jazǵytury týylǵan laq, kúz aıynda qashady, býazdanady, jyl aıaǵynda ekeý bolady. Maldyń ereksheliginde bolatyn osy belgilerdi negizge ala otyryp, kúz aıynda týatyn kishi juldyzdyń atyn Laqsúmbile dep qoıýdy uıǵarǵan malshy qaýym Túnde laq baqyryp shyqty, Laqsúmbile týdy dep aıtady. Laqsúmbile juldyzynyń týýyna qarsy malshylar qozy-laqqa kúıek baılaı bastaıdy. Eldiń Laqsúmbile dep júrgeni Kishi Arlandaǵy juldyzy (Protsıon) bolýy kerek. Tekesúmbile, Úlkensúmbile, Súmbile ataýlary jarysa qat-qabat qoldanyla beredi. Súmbile týǵan soń jaz aıaqtalyp, mal tynyshyn alady, shybyn-shirkeı keshikpeı joǵalady. Mal sharýashylyǵymen aınalysatyn qazaqtar úshin Súmbileniń týýy men jerge túsýi erekshe belgi dep sanalady.
Mysaly, túıe baǵatyn malshylar Súmbile týmaı, taý etegine túspeıdi. Sebebi túıe jyly sý ishse qaraókpe aýrýyna shaldyǵady, al Súmbile týsa, sý salqyndaıdy, ol kezde mal ókpe aýrýyna urynbaıdy. Súmbile týǵan kezde taý etegi salqyn tarta bastaıdy. Osy tabıǵattyń qubylysyn juldyz arqyly baqylap otyratyn halyq óz qamyna qaraı kósh bastaıtyn bolǵan. Ony mynadaı halyq qaǵıdalarynan ańǵarýǵa bolady:
Súmbile týsa sý sýıdy, bıdaıdy úsik shalady. Buǵan qosa, Súmbile týǵanda bolatyn erekshelikterdiń biri – maldyń semirý belgisi. Jaz boıy jaıylymda kók shóp, qaryq bolǵan tórt túlik, kún salqyndaı bastaǵanda túlep, boıyna qýat ala bastaıdy. Ásirese, jylqy maly erekshe qýattanyp, semiretin mezgili – osy Súmbile týar shaq. Osyǵan oraı halyq arasyndaǵy Súmbile týar jyltıyp, At semirer quntıyp degen qaǵıdasy maqalǵa aınaldy. Jylqy tuqymy – jaryq túnde, samal jelmen jaıylǵandy unatatyn janýar. Osy erekshelikti negiz etken bul maqal Súmbile týdy súmpıip, at toıynar quntıyp degen nusqada da aıtylady.
Súmbile týǵanda jaz boıy aýyrǵan, bozókpege shaldyqqan maldar qyryla bastaıdy. Kún astynda kóp jaıylǵan usaq maldarda kún ótkennen ókpede qan bolmaıdy. Olar Súmbile týǵanda sý ishse óle bastaıdy. Súmbilede sý sýıdy dep aıtylýynyń sebebine kelsek, túni boıy turǵan sýǵa muz qatady, sýǵa zil túsedi. Muzdaı sýdy ishken maldyń ópkesi kótermeıdi. Osy sekildi Súmbile týǵanda maldyń jaıyna qatysty halyq qaǵıdasy kóp-aq. Mysaly, Súmbile týǵanda býaz bıege adam mingizbeıdi. Súmbile týǵanda kún ystyq, tún barynsha salqyn bolady. Muzdaǵan sýdy boıy jylynyp, terlep kelgen býaz bıe ishse, qulyn tastaıdy eken.
Súmbile týǵanda bolatyn bul qubylystar halyq tájirıbesinde jıi kezdesetindikten, shynaıy bolǵan jaǵdaıattardan alynǵan qaǵıdalar ekeni daýsyz.
Sonymen qatar Súmbile týǵanda qazaqtyń turmys tirshiliginde bolatyn eleýli erekshelikterdiń negizinde týǵan mynadaı maqal bar:
Súmbile týǵan soń suńǵyl áıel jatar ma nemese onyń ekinshi túri Súmbilede kún shyqqansha sumyraı qatyn uıyqtaıdy. Bul maqal kúz aıyndaǵy qazan-oshaq mańynda bolatyn tirshilikke qatysty aıtylǵan.
