SEMEI – «ULYLAR MEKENI» DEP NEGE ATALǴAN?
Ulylar mekeni – Qazaqtyń mádenı astanasy bolyp sanalatyn Qazaq ádebıeti men óneriniń ozyq úlgilerin týdyrǵan máńgi ólmes týyndylarymen ún qosqan Semeı aımaǵy tarıhqa baı mádenıettiń naǵyz ordasy. Ult rýhanııatynyń qaınar kózine aınalǵan Semeı – topyraǵyn túrtseń sóılep qoıa beretin «Ulylar mekeni» atalýyna sebep bolǵan qaıtalanbas daryndar, uly tulǵalar, talanttar ósken ólke. Tarıhı derekterge súıene sóıler bolsaq tómendegideı tizbek aıqyndala túsedi:
1. Qarakereı Qabanbaı batyr qol bastaǵan, Áýlıe bıler rýhanııat uıasyn qalaǵan, ult qaıratkeri Tana myrza elge tutqa bolyp, Kegenbaı bı sóz bastaǵan, Ánet baba, Quttybaı, Boranbaı Aqtamberdi, Dýlat, Abaı, Shákárim, Muhtarler ónerdiń san qyrynan uıa salǵan ádebıet pen mádenıet, rýhanııat damyǵan kıeli topyraq.
2. Semeı — Alashtyń júregi, elimizdiń rýhanı astanasy. Alashtyń týyn tikken altyn besik. Semeıde Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp bastaǵan kóptegen alash qaıratkerleriniń eńbek etkeni barshaǵa málim. Semeıdiń Alashorda avtonomııaly úkimetiniń astanasy bolǵany, qalanyń sol jaǵalaýy 10 jyl boıy, naqtyraq aıtsaq, 1917 jyldyń naýryzynan 1927 jyldyń qyrkúıegine deıin resmı túrde Alash qalasy atanǵan. Alash qaıratkerleri Semeı jerinde ómir súrip, aǵartýshylyq qyzmetpen aınalysty. Alash qaıratkerleriniń aǵartýshylyq ıdeıalary júzege asty.
3. Semeıde 1871-1917 jyldar aralyǵynda apta saıyn jaryq kórgen «Semıpalatınskıı lıstok» gazetteri qazaqtan shyqqan tuńǵysh jýrnalıst Álıhan Bókeıhanovtyń pýblıtsıstıkalyq alańyna aınaldy. Sonyq nátıjesinde kóptegen aqparattyq basylymdar men jýrnalıster ósip shyqty. Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaevtardyń kótergen máseleleri basylymdardyń bedelin arttyrdy.
4. Semeı – án atasy Ámire Qashaýbaevtyń (1888 -1934) otany. Qazaqtyń ataqty ánshisi, akter ári mýzykanty. Tańdaıyna bulbul uıalaǵan el maqtanyshy tuńǵysh ret 1925 jyly Parıj aspanyn áýelegen ánge bólep, dúnıejúzine ulttyq ónerimizdiń qudiretin pash etken alpaýyt ánshi Ámire Semeı oblysy Araly aýdanynyń týmasy.
5. Alashtyń dańty jelaıaǵy, qazaqqa tuńǵysh Olıpııada júldesin alyp kelgen Ǵusman Sıtyquly Qosanov (1935j.- 1990j) Semeı oblysy Abraly aýdanynyń týmasy. Almaty jeńil atletıka mektebiniń túlegi, ultymyzdyń júgirýge emes, kúresýge beıim halyq bolsa da, júgirý ónerin ózge ult ókilderi aldynda álemge tanytty.
6. Qazaq saharasynda ónerdiń sırek kezdesetin túri – tsırk óneri Semeı topyraǵynda túledi. Bet-aýyzdaryn túrli-tústi boıaýmen boıap, aıaqtaryna aǵash baılap, atpen jarysyp, túrli qımyl áreketterimen eldi kúlkige qarq qylatyn kúldirgi «Aǵashaıatar» tuńǵysh Semeı jerinen shyqqan. Onyń alǵashqysy Jarmadan shyqqan aǵashaıaq - Nazar Júndibaıuly (1818 -1898j.) Jurt «Nazar Aǵashaıaq» dep ataǵan. Ekinshi Aǵashaıaq - Berikbol Kópenuly (1861-1932 j.) qazaqtyń aty ańyzǵa aınalǵan ánshi-dombyrashysy, talantty ónerpaz. Semeı oblysy, Abaı aýdany, Muqyr aýylynda týǵan. Aǵashaıaq ánshilik, kúıshilik, aqyndyǵynyń ústine bıshi, júırik, sportshy, ári kúldirgi bolǵan.
7. Semeı – Alashtyń alǵashqy bilim ordasy. 1903 jyly ashylǵan Semeı muǵalimder semınarııasy Batys Sibir oqý okrýgindegi halyq mektepterin muǵalimdermen qamtamasyz etti. Semınarııa 1920 jyly Halyqqa bilim berý ınstıtýty, 1922 jyly pedagogıkalyq tehnıkým, 1937 jyly pedagogıkalyq ýchılıshe, 1992 jyly pedagogıkalyq kolledji syndy qurylymdyq kezeńderdi basynan ótkerdi. Alash qaıratkerleriniń, ulttyq bilim men ǵylymnyń irgetasyn qalaǵan oqý ornynda ár jyldary bilim alǵandyǵy, oqytýshylyq qyzmet atqarǵandyǵy jalǵyz oqý ornynyń ǵana emes, tutas elimizdiń ıgiligi bolyp keledi.
8. Semeı tarıhynyń jarqyn betteri qalanyń mádenı – rýhanı ómirine tyń ózgerister ákelgen orys demokrattarynyń esimderimen tyǵyz baılanysty. Ǵasyrlar toǵysynda, ıaǵnı 1878 jyly Semeı jerinde E.P.MıhaElıstiń basshylyǵymen dalaly ólkeni ǵylymnyń san-salasynan zertteýdiń negizin qalaǵan eń alǵashqy qoǵamdyq mekeme Oblystyq Sanaq komıteti irge kótergen. Sanaq komıtetiniń janynda óziniń shaǵyn kitaphanasy bolǵan.
9. Ertis jaǵasynan oryn tepken Semeı qalasynyń ortalyǵynan 1883 jyly tuńǵysh jańa kitaphana ashyldy. Ony uıymdastyrýshylar Abaıdyń dosy orystyń saıası jer aýdarylyp kelgen ıntellıgentteri – E. P. MıhaElıs bastaǵan A. A. Lentev, N. I. Dolgopolov, P. D. Lobanovskıı, Severın, S. S. Gross tárizdi saıası jer aýdarýshylar edi. Semeı óńirinde ashylǵan tuńǵysh kitaphananyń ómirge kelýi Abaı esimimen tyǵyz baılanysty. Qazaqstandaǵy eń alǵashqy kitaphananyń birinshi oqyrmany - Abaı Qunanbaev boldy.
10. Semeıde 1887 jyldyń 21 qarashasynda «Bastaýysh bilim berý qoǵamy» ashylyp, Sankt- Peterbor, Omby, Tom sııaqty Reseıdiń iri qalalary men Semeıdegi oqý oryndarynda bilim izdegen jastarǵa demeýshilik qoldaý jasady. Sonymen qatar Orys Geografııalyq qoǵamynyń Semeı bólimshesine jáne qoǵamdyq kitaphanaǵa qajetti qarjylaı kómek kórsetip otyrǵan. Gogol atyndaǵy kitaphanada aqysyz oqý zalyn ashyp, merzimdi basylymdarǵa jazylýdy uıymdastyrǵan.
11. Semeı – tuńǵysh mýzeı uıymdastyrý ortalyǵy bolǵan. Tarıhı-ólketaný mýzeıi – Qazaqstan jáne Batys Sibir mýzeıleriniń ishindegi eń iri ǵylymı jáne mádenıet ortalyǵy boldy. Onyń negizi 1883 jyly 11 qyrkúıekte Semeıde(eskishe) qalandy. Onyń alǵashqy uıymdastyrýshylary bolyp belgili zertteýshi ǵalym E.P.MıhaElıs, P.E Makovetskıı, N.I.Dolgopolov, A.A.Leontev, P.D.Lobanovskıı t.b.jer aýyp kelgen kelgen zııalylar mýzeı isin damytýda jarqyn isterdiń uıtqysy boldy. Komıtet músheleri ólkede geografııalyq, Etnografııalyq jáne Ekonomıkalyq zertteý jumystaryn júrgize otyryp, kóptegen málimetter jınastyrdy. Sonymen birge, uly aqyn Abaı Qunanbaev ta osy alǵash qurylǵan tarıhı-ólketaný murajaıyn uıymdastyrýshylardyń biri bolyp, murajaıǵa N.Dolgopolovpen birge 60-qa taıaý Eksponattar jınap ótkizgen.
12. Semeıde qazaq muǵalimderi men oqýshy-jastar birlesip,1913-14 jyldary “shyǵys keshi” degen atpen oıyn-saýyq keshterin uıymdastyrdy. Ulttyq teatr óneri tarıhynda máni zor oıyn-saýyqtar qatarynda 1914 j. N.Quljanova uıymdastyrǵan Abaıdyń qaıtys bolǵanyna on jyl tolýyna arnalǵan alǵashqy ádebı, Etnografııalyq-mýzykalyq kesh, «Birjan men Sara aıtysy» sııaqty oıyn-saýyq keshteri boldy.
13. Semeı ólkesinde qazaq teatry tarıhyndaǵy tuńǵysh qoıylym 1917 jyly Oıqudyq jaılaýynda Muhtar Áýezovtiń jetekshiligimen sahnalandy. 1917 jyly jas semınarıst Muhtar Áýezov aýylyna demalysqa kelgende Oıqudyq jaılaýynda óziniń alǵashqy pesasy «Eńlik – Kebekti» qoıyp, ózi sýfler bolǵany týraly qazaq teatr tarıhy saf ónerdiń saharasy Semeıden aýyzdanǵan ónerdiń uly kóshinen bastaý alǵanyn umytqan emes.
14. Semeı – Qazaqstan fýtbolynyń otany. Qasıetti qart Semeıde 1912-1913 jyldary Qazaqstan aýmaǵyndaǵy «Neptýn», «Olımp», SSK, «Sport», «Fenıks», «Mars» sekildi alǵashqy fýtbol komandalary paıda bolǵan. Al solardyń basynda «Iarysh» - túrki tildes jastardyń tuńǵysh fýtbol komandasy turdy. Qazaq ádebıetiniń klassıgi Muhtar Omarhanuly Áýezov (1897-1961) te «Iarysh» fýtbol komandasynyń quramynda dop tepken.
15. Semeı – qazaq balet óneriniń has sheberi - Bolat Ǵazızuly Aıýhanovtyń(1938-1922 j) otany. 1967 jyly Keńes odaǵy tarıhynda tuńǵysh ret «Jas balet Alma-Ata» horeografııalyq mınıatıýralar ansamblin quryp, onyń turaqty jetekshisi, pedagogy, oryndaýshysy jáne kontsertmeısteri boldy. B. Aıýhanov qazaq kompozıtorlarynyń mýzykasyna 40-tan astam balet qoıylymyn qoıdy, onyń ishinde KSRO-nyń Kreml saraıy men Úlken teatrynyń sahnalarynda, Kanadada, Frantsııada, Anglııada, Shveıtsarııa, Kýbada, Fınlıandııada, Shvetsııada, Túrkııada, Marokkoda, Sırııada, Iordanııada, Úndistanda, Italııada, Bolgarııada, Germanııada, Polshada, Vengrııada, Irakta, t.b. baletin sahnalady.
Qazaqstan qalalarynyń ishinde kóne qala bolyp esepteletin jáne tarıhı kelbetimen erekshelenetin Semeıdiń osyndaı talant syry, mádenıet tarıhy bar. Qaladaǵy ár tarıhı ǵımarattardyń sherter syry, berer maǵlumaty óte mol, ǵajaıyp tarıhı mádenı oshaqtar kúni búginge deıin halyqtyń baratyn rýhanı mádenı ortasy sanalady. Alash arystarynyń izi qalǵan, birtýar perzentterdiń úni qalǵan, qazaq rýhanııaty tamyr jaıǵan Ulylar ólkesinde qazaqtyń boıtumaryna aınalǵan Uly aqynnyń on kúndigi toılanyp jatqan tusta Semeı tarıhyn bile júrgenimiz jón.
Almahan MUHAMETQALIQYZY
