QUNDY QOLJAZBALAR

Abaıdyń óz qoltańbasyn tanytatyn qoljazba, ókinishke qaraı, bizge jetpegen. Aqyn shyǵarmalarynyń ár jyldary basylǵan Akademııalyq tolyq jınaǵy, negizinen, Múrseıit Bikiulynyń 1905 (1906), 1907 jáne 1910 jyldary kóshirilgen qoljazbalary boıynsha daıyndalǵan. Sondaı-aq ár jyldary kóshirilgen Sádýaqas Shormanov, Knıaz Hýdashev, Tóleý Túgelbaıuly, Sherıazdan Marsekov, Týraǵul Abaıuly (Ibragımov), Ahat Shákárimuly tarapynan arab grafıkasyndaǵy qoljazbalardyń da abaıtaný salasynda alar orny erekshe. Sondaı-aq hakim murasyna qatysty keıingi jyldary tabylǵan anonımdik úsh qoljazba da abaıtanýshylar tarapynan arnaıy zertteýdi qajet etedi.

Búgingi ǵylymǵa Abaı shyǵar­malary qamtylǵan onnan asa qoljazba belgili bolyp otyr. Olardy kadıkologııa-mátintanýlyq tur­ǵydan zerttep-zerdeleý mańyzdy. Bizge deıin jetken sol qundy qoljaz­balardyń qysqasha sıpattamasy tómendegishe:

1) 1897 jyly kóshirilgen Kináz Hýdashevtiń qoljazbasy. Qazaqtyń aýyz ádebıeti úlgilerin jınaýmen aınalysqan K.Hýdashev óz zamanynda Abaıdyń bir­neshe óleńin kóshirgen. Qadymsha qol­jazbanyń birinshi betinde: «Kináz Hýdashevtiń qoljazbasy (avtograf). 1897 jyly jazylǵan» degen málimet berilse, ekinshi betinde «A.Q-ulynyń qazaq eliniń osy zamandaǵy peıilderine qatysty (tolǵaý) óleńderinen», dep kórsetilgen.

Qoljazbada Abaıdyń óleńderimen birge qoǵam qaıratkeri, aqyn Sadýaqas Shormanovtyń da (1849–1927) birneshe óleńi qalǵan. Eki aqynnyń óleńderin ajyratyp jazý úshin kátip (kóshirýshi) K.Hýdashev óleńderdiń sońyna kimniń qalamyna tıesili ekendigin («A.Q.; S.Sh.») dep ashyp kórsetip otyrǵan. Hýdashev bul óleńderdi ózi úshin kóshirgendikten, dástúrli qoljazbalarǵa tán qaǵıdalardy kóp eskere bermegen. Sondyqtan da birizdilik saqtalmaǵan.

Hýdashevte Abaıdyń on alty óleńi berilgen. Kóshirýshi aqyn óleńderiniń keı­birin júıelep berýge tyrysqan. Aqyn­nyń búgingi jınaqtarda jeke ­týyn­­dy retinde berilip júrgen «Jigit­ter,­ oıyn arzan, kúlki qymbat», «Talaı sóz mu­nan buryn kóp aıtqanmyn» óleń­deri «Suhbat» degen atpen bir óleń retin­de berilse, «Urlyq, sumdyq, qýlyqpen mal tabylmas», «Ash qaryn jubana ma maıly as jemeı» degen shyǵarmalary «Kásip» degen atpen biriktirilgen.

Ǵylymda «Hýdashev nusqasy» atalyp ketken bul qoljazbanyń kólemi shaǵyn bolǵanymen de, hronologııalyq turǵydan Abaıdyń kózi tirisinde kóshirilgendigimen erekshelenedi.

2) Qoǵam qaıratkeri, aqyn Sadýaqas Shormanovtyń «Basshy» degen atpen jı­naqtaǵan qoljazbasy (Sadýaqas Shor­manov, 1897). 1897 jyly kóshirilgen. Qoljazbanyń kóshirilý sebebin kátip (kóshirýshi) bylaı túsindirgen: «Myna paqyrdan keıbir qazaq baýyrlarymyz ótinip aıtty: «Qazaq tilinde bolyp aıtylǵan maqal, báıitter, másrııá (joqtaý), ataqty adamdar týraly (aıtylǵandardy) jıyp, jınaq jasasań. Jaryqqa shyqsa, bizdiń shyǵarmalarymyz da zaıa ketpesten, maıdanǵa tússe, paıda bolmasa, zııany bolmas edi», degen óti­nish­terine oraı birnesheýin jıyp, basqalarǵa basshy bolsyn degen úmitpen osy kitap­shaǵa «Basshy» dep at qoıdym Ámın. Ár báıittiń sońyna kimniń jazǵany belgili bolýy úshin aıtýshylardyń attaryn da bir-eki árippen ıshara ettim. Sadýaqqas Musauly Shormanov, 1897».

S.Shormanovtyń ózi jazǵanyndaı, «Basshy» dep atalatyn qoljazbada Abaı óleńderimen birge qazaq aýyz ádebıetiniń úlgilerinen úzindiler de bar. Munda Abaıdyń onshaqty óleńi berilgen.

Sadýaqas Shormanovtyń «Basshysy» kásibı turǵyda kóshirilgen. Ár bettiń sońynda kelesi báıittiń bastapqy sózi tur. Dástúrli qoljazba daıyn­daý qaǵı­da­lary qatań saqtalǵan. Mátin­derdiń ornalasýy ortaǵasyrlyq úlgilerge uq­saıdy. Derekterde Sadýaqas Shorma­nov osy jınaqty bastyrý úshin Sankt-Peterbýrg qalasyna alyp baryp, Pe­terbýrg ýnıversıtetiniń professory, belgili túrkitanýshy ǵalym P.I.Melıoranskııge tabystaǵany kór­setilgen. Alaıda osy saparynda S.Shormanov syrqattanyp elge qaıtyp ketkendikten de, kitap etip shyǵara al­maǵan. Eńbek (kólemi 153 bet) der kezin­de kitap bolyp halyq arasyna tara­maǵanymen, Abaıdyń kózi tirisinde kóshi­rilgendigimen erekshelenedi.

Jalpy, Kináz Hýdashev pen Sadýaqas Shormanovtyń qoljazbalaryn 1946 jyly Lenıngradtaǵy Geografııa qoǵa­mynyń arhıvinen taýyp, ǵylymı aına­lymǵa qosqan akademık Álkeı Marǵulan bolatyn. Tabylǵan kúnnen abaı­tanýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn oıat­qan eńbekter Abaı murasyn jaryqqa shyǵarýda kóp septigi tıgeni belgili.

3) Múrseıt Bikiulynyń ǵylymǵa belgili úsh qoljazbasynyń biri – 1906 jyly kóshirilgen. Osy ýaqytqa deıin bul nusqa 1905 jyly hatqa tústi degen pikir qalyptasty. Alaıda Múrseıit óleńderdiń kóshirilýi týraly: «Avtor Ibrahım marqum Qunanbaıulynyń qazaqtyń minezderi týraly aıtqan sózi men nasıhaty, jádiger Mıkáıil Ibrahımulyna tıesili, paıǵambarlardyń sońynyń (ıaǵnı, Muhammed) hıjretiniń 1324 jyly, mıládı 1906 jyly jazyldy» depti. Osydan-aq Múrseıit Abaıdyń uly Mıkáıilge arnap 1906 jyly kóshirgenin ańǵarýǵa bolady.

Qoljazba eki negizgi bólikten turady. Alǵashqy jartysynda aqynnyń óleńderi berilse, ekinshi bóliginde – qara sózderi. Qara sózder tórtke bólingen: qara sózderi, «Kıtáb tasdıq», «Nasıhat» jáne «Sohrat hakimniń sózi». Ókinish­tisi, 202 bettik qoljazba tozǵan, alǵashqy hám sońǵy bettegi jazýlar oqylmaıdy. Alǵashqy segiz bettegi óleń joldarynyń oń jaqtaǵy bóliginiń bas jaǵy óship qalǵan. Keıbir betteri jyrtylsa, keıbir betteri joǵalǵan.

4) «Kitap Ibrahımnyń «Qazaqtyń minázlary». Múrseıit kóshirmesinde» degen ataýmen saqtalǵan Múrseıittiń kelesi qoljazbasy da abaıtaný úshin óte qundy derekkóz bolyp tabylady. Onyń ekinshi beti, «Kıtáb ‘áqlı» de­gen­ jerde: «Ibrahımnyń qazaqtyń minez­deri... jazyp jádiger qaldyrǵan sózin jaz­dym... Bikiuly, hıjrettiń
1325 jyly,­ mýharram (aıy), mıládı 1907 jyl,­ mart» dep kórsetilgen.

Bul da eki bólikten turady. Alǵashqy jartysynda aqynyń qara sózderi beril­gen. Olar tórtke bólingen: «Kıtáb ‘áqlı», nasıhat, «Kıtáb tasdıq» jáne «Sohrat hakimniń sózi».

«Kıtáb tasdıq» bólimindegi keıbir sóılemder qara qaryndashpen hashııa túrinde tańbalanǵan. Ásili kátip kóshirgen ýaqytta umytyp ketip, keıin­nen túzetip, aınalasyna qaıta jazyp shyqqan bolýy yqtımal. Osy «Iman kitaby» jazylǵan better durys saq­tal­maǵandyqtan, qaǵazdyń tómengi jaqtaryna sý tıip, áripteri óship ketken.

Abaıdyń qara sózderin «Sohrat hakimniń sózi» aıaqtaıdy. Sodan keıin aqynnyń óleńderi ornalasqan. Ókinishke qaraı, qara sózder aıaqtalyp, óleńder bastalatyn jerde eki bet jetispeıdi. Aqynnyń óleńderi «Ekeýiniń biri joq aýyl kezip, Ne qorlyq qur qaljyńmen kún ótkizbek?» degen joldarmen bastalǵan. Aqynnyń «Bireýden bireý artylsa, Óner ólshenip tartylsa» degen óleńderiniń «It kórgen eshki kózdenip, Elerme jyndy sózdenip» dep bastalatyn besinshi shýmaǵy qara sııamen jazylsa, osy óleńniń altynshy hám jetinshi («Kisimsip belgili bilgish, Bireýge sondaı-aq kúlgish» degen joldan bastap) shýmaq­tary hashııa túrinde berilgen. Soǵan qaraǵanda, kátip qoljazbany kóshirip shyqqan soń, keıinnen ústinen qarap, qara sııamen qaıta tolyqtyrǵan bolýy múmkin. Keıinnen qaıta tolyqty­rylǵan mundaı tustar birneshe jerde kezdesedi.

Abaı óleńderiniń toptamasy «Qara­sańshy boıyńa, Baıaǵy uzyn qulaq qal­pyń ǵoı. Jurt ergeni sońyńa, — Ústin­degi altyn ǵoı» degen joldarmen aıaqtal­ǵan. Alaıda osy bettiń tómen jaǵyn­da «Sonymen bet-betimen tarqap ketti, Áıteýir, tarqaıtuǵyn ýaqyt jetti» dep, «Masǵut» poEmasynyń sońǵy eki shýmaǵy keltirilgen.

Qoljazbanyń 228-229 betteri jo­ǵal­ǵan. Sońǵy úsh betinde «Biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqandyǵy ­týraly» qara sózinen basy ne aıaǵy joq úzindiler berilgen.

5) Múrseıit Bikiulynyń kelesi bir qoljazbasy 1910 jyly kóshirilgen. Kátip bul qoljazba týraly: «Kitap tasdıq» qaıyrly saǵatta jetsin dep Daıyrbaı Hojanulyna arnap jazdym, hıjrettiń 1327, mıládı boıynsha 1910 jyly, sáýirdiń 20-shy kúni jazǵan Múrseıit Biki Myryǵyuly». Budan Múrseıit bul nusqany Daıyrbaı Hojanulyna arnap kóshirgendigi belgili bolady.

Munda Abaıdyń shyǵarmalarymen birge Týraǵul men Maǵaýııanyń da óleń­deri bar. Olar qoljazbanyń sońǵy jaǵynan oryn alyp, keıbir óleńderdiń kimdiki ekeni naqtylanǵan.

Qoljazba eki bólikten turady. 1-166 better arasynda Abaıdyń (ara-arasynda Maǵaýııa men Týraǵuldyki) shyǵarmalary berilse, 168 betten bastap sońyna deıin Maǵaýııanyń «Medǵat-Qasym» (Múrseıit 1910: 168-186), «Qıssa Daǵystan Júsip» (Múrseıit 1910: 187-204) poEmalary ornalasqan. 167 bette, ıaǵnı «Maǵaýııa» dep, osy betten keıingi shyǵar­ma­lar kimge tıesili ekeni anyq tur.

Qoljazbada Abaı shyǵarmalary ne­gizgi úsh bólikten turady: birinshi bó­lim – «Kıtáb tasdıq», «Kıtáb ‘áqlı», «Na­sı­­hat», «Sohrat hákimniń sózi»; ekinshi bó­lim: Abaı óleńderi men aýdarmalary; úshinshi bólim: «Eskendir patsha áńgimesi», «Masǵut áńgimesi».

Jalpy kólemi 218 betten turatyn bul eńbek búgingi abaıtanýdaǵy negizgi derekkózderden sanalady.

6) Abaı óleńderin kóshirip jazǵan taǵy bir kátiptiń (kóshirýshiniń) biri – Tóleý Túgelbaıuly. 1913–1914 jyldar aralyǵyna tıesili. Tóleý Túgelbaı­uly týraly naqty derek joq. 91 bet­ten murada aqynnyń biraz óleńderi hat­talǵan.

Óleńderdiń berilý tártibi osyǵan deıingi Abaı shyǵarmalaryna qatysty qoljazbalar men 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórgen lıtogra­fııa­ǵa jaqyn keledi. Alaıda kóshirýde qaı nusqaǵa arqa súıgeni belgisiz. Sebe­bi munda aqyn óleńderi biraz «óńde­lip», ıaǵnı ózgertilip kóshirilgen. Mysaly, «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» óleńin­­degi myna shýmaqtar «Jaratqan mahab­batpen adamzatty, Sen de súı ol Alla­ny jannan tátti» degen joldar­daǵy sózderdiń ornalasý tártibi aýysyp túsken. Mundaı ózgeriske túsken joldar jıi kezdesedi. Iaǵnı kátip Tóleý aqyn­nyń shyǵarmalaryn kóshirgende ózine deıingi qoljazbalardaǵy óleńderdi berý tártibin qabyldaǵanymen de, kóbinese Abaı jyrlarynyń el arasyndaǵy án­men aıtylý jaǵyna basa nazar aýdarǵan sııaqty.

7) Abaı shyǵarmalaryn kóshirgen­derdiń biri – Sherıazdan Marsekov (1882–1938). Óz zamanynda kózi ashyq jandardyń biri bolǵan Sh.Marsekov Abaı men Shákárimniń shyǵarmalaryn 1934 jyly qaıta kóshirip shyqqan.

Qoljazba bastalatyn tusta «1-den bas­tap 84-ke deıin Abaı Qunanbaıulynyń tálimderi, 85-ten aıaǵyna deıin Shákerim Qudaıberdiulynyń tálimderi» dep ja­zyl­ǵan. Budan qoljazbanyń alǵashqy betinen 84-betke deıin Abaı óleńderi kóshirilgenin ańǵaramyz. Ekinshi betinde orta tusta qara tústi sııamen «Jınaý­shy Sherıazdan Marsekov» dep kórsetken. Hakim óleńderi aıaqtalar tusta kátip «1934.III.16» dep, 1934 jyl naýryzdyń 16-shy juldyzy ekenin aıǵaqtaǵan.

Marsekov 1909 jylǵy alǵashqy basylymdy basshylyqqa alǵany anyq. Tipti sol jınaqta berilgen Kákitaıdyń alǵysózin de qosa kóshirgen. Alaıda tasbaspada berilgen óleńderdiń keıbiri bul qoljazbada kezdespeıdi. Jáne basqa nusqalar men alǵashqy tasbaspalardan basty aıyrmashylyǵy – jádıd úlgisinde, ıaǵnı tóte jazýda kóshirilgendiginde. Kátip tóte jazýdyń barlyq talaptaryn saqtamaǵanymen, bir dybysqa bir tańba qaǵıdasynan alshaq ketpeýge tyrysqan.

8) Abaıtaný úshin mańyzdy qol­jazba­lardyń biri – Ahat Sháká­rim­uly­­nyń (1903–1984) nusqasy. Ol neme­re atasynyń shyǵarmalaryn qaıta kóshi­rip, keıingi urpaqqa jetkizýdi ózi­ne mindet sanaǵan sekildi. 1949 jyly arab­tyń tóte jazýymen kóshirilgen. 255 betten turady. Búginde ǵylymı aı­nalymǵa kóp túse qoımaǵan. Bir qarap shyqqanda, Abaıdyń óleńderi ıdeıa-tematıkasyna baılanysty birneshe bólikte qarastyrylǵany baıqalady. Mundaı taqyryptar men bólimderge bólip jazý 1909 jylǵy lıtografııadan bastaldy. Ahat Shákárimulynyń alǵashqy jınaqpen tanys bolǵany anyq. Sondaı-aq ǵylym álemine belgili qol­jazbalardyń keıbirimen tanystyǵy talas týdyrmaıdy.

9) Ǵylym álemine belgili, biraq kóp zerttele qoımaǵan qoljazbanyń biri – Abaıdyń uly Týraǵuldyń qoljazbasy. Kóshirilgen jyly belgisiz. Jazylý grafıkasyna qarap bertinde, ıaǵnı Ahmet Baı­tursynulynyń tóte jazýy qol­da­nysqa engennen keıin tańba­lanǵa­nyn ańǵaramyz. Kónerip tozǵan jáne qurylymy ishteı birneshe taqyryptar men bólikterden turady. Óleńderi­men birge qara sózderi de bar. Sondaı-aq Abaıdyń orys klassıkterinen aýdarmalary da engen. Tolyq zerttep, ǵylymı aınalymǵa túsirý keleshektiń isi.

Bul qoljazbanyń qundylyǵyn arttyra túsetin eki nárse bar. Birinshisi – Týraǵul Abaıdyń kishi uly. Áke mura­syna barynsha janashyr. Ekinshisi – Abaıdyń alǵashqy jınaǵyn bastyrý­shylardyń biri. Iaǵnı 1909 jyly Sankt-Peterbýrgtegi «Vostochnaıa» baspasyna usynýǵa tikeleı atsalysqan.

10) Abaı shyǵarmalary kóshirilgen qoljazbalardyń ishinde kóshirýshisi belgisiz nusqalar da bar. Sonyń biri – Jaqypov Amanjanǵa telinip júr­gen nusqa. Tóte jazý tańbasynda. Muqaba­syn­da: «Abaıdyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrg jınaǵynyń qoljazbasy. Abaı óleńderi qoljazba túrinde Qytaı, Shyǵys Túrkistan qazaqtary arasynda osy qol­jazba túrinde tarap saqtalǵan. Lermon­tov pen Krylovtyń mysal óleńderi bar», de­lingen. «Jazylǵan merzimi men jeri» de­gen tusta «Sank-Peterbýrg, 1909 jyl» dep kórsetilgen. Qoljazbanyń sońǵy be­tinde mátin kóshirilgen qalamnan basqa tústegi sııamen 1943 jyly jazyl­ǵany kórsetilgen. Budan osy nusqanyń ­1909 jyly Sankt-Peterbýrgte basylǵan lıtografııadan 1943 jyly kóshirilgenin ańǵarýǵa bolady.

Kóshirýshi 1909 jyly qadim úlgisinde basylǵan alǵashqy jınaqty tóte jazýmen qaıta kóshirip shyǵýǵa tyrysqany­men de, ol jazýdyń orfografııalyq ózgeshelikterin tolyq saqtaı bermegen. Eki túrli jazý máneri ańǵarylady. Birinshi qoltańbada árbir árip tik ári naqty tańbalansa, ekinshisi – ońǵa qaraı qısaıta jazylǵan, ıaǵnı júgirtpe jazýǵa keledi.

Jazylý máneriniń eki túrli bolýy – ne kátiptiń eki túrli kúıde kóshirgenin nemese qoljazbanyń eki adamǵa tıesili ekenin ańǵartsa kerek.

11) Kátibi (kóshirýshisi) belgisiz qoljazbalardyń keıbiriniń qashan kóshirilgeni de anyq emes. Sonyń biri – «Ádebıet jınaǵy. Bul jınaqta Abaı, Shádi, Máshhúr Júsip, Shákárám, taǵy basqa aqyndardyń óleńderi bar» degen atpen saqtalǵan. Iaǵnı qoljazbada Abaıdyń óleńderimen birge sol zamannyń sóz zer­gerlerinen Shádi tóre Jáńgirulynyń, Máshhúr Júsip Kópeevtiń jáne Sháká­rim Qudaıberdiulynyń óleńderi bar. Ókinishke qaraı, bul qoljazba týraly naqty málimet bolmaǵandyqtan ári mátin­niń ishinde kátip ne jazylý tarıhy týraly jazba kezdespegendikten de, avtory hám tarıhy týraly ashyp aıtý keleshektiń isi der edik. Ekinshi betinde: «Ybraı Qunanbaı oǵlunyń aqynlyqmen aıtqan, nazym qylyb, ǵıbrat almaqqa aıtqan báıitleri», dep jazylǵan. Óleń­derdiń ornalasý tártibi men qurylymy 1909 jylǵy Sankt-Peterbýrg nusqasymen sáıkes keledi. Kátip keıbir óleń joldaryna túzetýler engizgenin ańǵarý qıyn emes. Mysaly, aqynnyń «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek» degen óleńin «Qartaısań, qaıǵy oılaısyń, uıqy sergek» dep kóshirgen.

141 betten turatyn bul eńbek óte jaq­sy saqtalǵan. Boıaýy qanyq, árip­teri anyq túsken. Sondyqtan da zertteý­shilerdiń áli de tereńirek úńilýine qıyn­dyq týǵyza qoımasy anyq.

12) Ǵylym áleminde Múrseıit Biki­ulynyń atyna telinip júrgen bir qol­jazba bar. Biraq qanshalyqty Múr­seıitke tıesili ekendigi belgisiz. Muqaba­nyń ishki betinde keıinirek orys ti­lin­de jazylǵan «Rýkopıs Mýrseıta Bekına» degen jazý kezdesedi. Jazyl­ǵan jyly belgisiz. Qadim hám tóte jazý belgilerin ańǵarýǵa bolady. Bizge bel­gili Múrseıittiń úsh qoljazbasy da qadimsha terilgen. Kólemi 160 bettik myna qoljazbada Abaıdyń óleńderi men on jeti qara sózi berilgen. Taǵy bir ereksheligi – túbirge jalǵanǵan keıbir jalǵaý, jurnaqtardyń qadimsha (eskishe) emes, búgingi tildik normalar turǵysy­nan jazylýy der edik. Sondyqtan ekinshi betinde bul nusqa Múrseıttiń qalamyna tıesili ekendigi jazylǵanymen, onyń qanshalyqty shyndyqqa janasatynyn anyqtap bilý keleshektiń isi der edik.

Abaı murasy qamtylǵan bizge bel­gili qoljazbalardyń qysqasha sıpattamasy osyndaı. Osy atalǵan qoljazba kóshirmelerin ózara salystyra zertteý­diń abaıtaný úshin mańyzy zor bolmaq.

 

Tóráli QYDYR,

QMDB Islam ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, fılologııa ǵylymdarynyń
kandıdaty, dotsent