QORQYT ATA

Qorqyt ata — túrki halyqtaryna ortaq oıshyl, jyraý, qobyzshy. Qorqyt sózi «Horqut» sózinen shyqqan. «Hor» degen kóne túrki tilindegi «Ór» degen sóz, «Hor» dep te aıtylǵan. Al, «qut», ol kádimgi «qut», «bereke», «ıgilik» degen sóz. Demek, Qorqut sózi «joǵarydan kelgen qut» degen maǵynada. Biraq, qazaq tilinde ol Qorqyt bolyp, keıin osy ataýdan talaı ańyz-ertegiler týyndaǵan.

Qorqyt ata ómirde izi, artynda ádebı-mýzyka murasy qalǵan tarıhı tulǵa retinde belgili. Qorqyt atanyń ómir súrgen kezeńi týraly ǵylymda ártúrli boljamdar qalyptasqan. Alaıda, zertteýlerdiń kópshiligi Qorqyt ata Syrdarııa boıynda ómir súrgen oǵyz-qypshaq taıpalyq birlestiginde 10 ǵasyrdyń basynda dúnıege kelgen degen tujyrymǵa saıady.

Rashıd ád-Dın “Jamıǵ At-Taýarıh” atty tarıhı shejiresinde Qorqyt Atany qaıy taıpasynan shyqqan dese, Ábilǵazynyń “Túrik shejiresinde” onyń tegi baıat ekendigi, oǵyzdardyń elbegi bolyp, 95 jasqa kelip qaıtys bolǵandyǵy aıtylady.

Á.Qońyratbaevtyń zertteýlerinde Qorqyt ata 11 ǵasyrdyń basynda dúnıeden ótken delinse, Álkeı Marǵulannyń eńbekterinde ol 7 – 8 ǵasyr aralyǵynda ómir súrdi degen pikir aıtylady. Qazaq fılosofııasy tarıhynda Qorqyt ata– el birligin nyǵaıtqan kemeńger qaıratker, túrki dúnıetanymynyń negizin jasaǵan oıshyl, álemdik aqyl-oı mádenıetinde ózindik orny bar fılosof-gýmanıst retinde kórinedi.

Qorqyt Ata jaıyndaǵy ańyzdardan onyń boıyndaǵy úsh túrli óner erekshe aıqyndalady. Birinshiden, ol oǵyz-qypshaq ulysynan shyqqan aıtýly baqsy, abyz. Ekinshiden – kúıshi, qobyz sarynyn alǵash týyndatýshy ónerpaz. Úshinshiden – áıgili jyraý, onyń jyrlary oǵyz-qypshaq ómirin beınelegen ádebı-tarıhı mura. Túrki halyqtarynyń folkloryndaǵy Qorqyt ata týraly ańyz áńgimelerdiń biri onyń týylýyna baılanysty.

Qorqyt — túrkilerdiń oǵyz ulysynan shyqqan asqan sáýegeı, baqsy, kúıshilik, jyrshylyq ónerleriniń atasy bolyp tabylady.

***

Qansha qalyń jaýsa da qar qystaǵy,

Kóktem kele erir qalmaı pushpaǵy.

***

Asyp-tasyp aqqanymen darııa,

Teńiz bolyp ketpesi de jarııa.

***

Qamshylamaı astyńdaǵy atyńdy,

Jarymassyń jol da júrip tatymdy.

***

Ul – ákeniń kóshirmesi óziniń,

Basyndaǵy syńary ǵoı kóziniń.

***

Taýdaı bıik izgilikke umtylatyn jigitter,

Jan-jaǵyna qamqor bolyp qoldap-qoshtap júredi.

Ózi syndy bolsyn deıdi sońyndaǵy úmitker,

Qolyn salmas ózgelerdiń úlesine bir eli.

***

Aqıqatty óne boıy aıtqanyńsha shyryldap,

Birge ómir súrgen jaqsy aqıqatpen bir ýaq.

***

Jıyn-toıǵa kıip barǵan san órnekti shapannan,

Kórmedim men eshkimdi de sodan myrza atanǵan.

***

Ákesiniń sońyna qaldyrary bolmasa,

Ondaı ulǵa, qanekı, qandaı kiná taqpaqsyń?

Qundylyǵyn ákeniń uly eger almasa,

Kirmes basqa aqyldy qalaı ǵana jaqpaqsyń?

***

Aıtpaǵanǵa «Alla» dep,

Jatpas olja jolda tek.

***

Úırenbeı ul ákesiniń ónerin,

Otbasynyń keltire almas mánerin.

Qyz tárbıe almaı ana janynda,

Saqtaı almas namysy men aryn da.

***

Qonaq kelmes záýlim-záýlim saraıdan,

Artyǵyraq úısiz bolyp júrgeniń.

Aqymaq ul masqaralar talaıǵa,

Ulsyz jaqsy ómirińdi súrgeniń.

***

Syılaı almas Qudaıyn –

Baı bolmaıdy ylaıym.

***

Shyn kóńilmen eldiń jaıyn oılamaı,

Qıyndyqtan qutylmaqsyń sen qalaı?

***

Jan mensinbes tákappardy bylaı da,

Eshqashanda súıe almas Qudaı da.

***

Kóp qashan da sesimenen qorqytar,

Tereń sý da tolqynynda batyrar.

Jaıaý adam shyǵara almas shań tutar,

Jalǵyz janǵa jetkizbes Aı jarqyrar.

***

At ústinde júre almas adamǵa,

Qıyn jolǵa shyqpaǵan jón ǵalamda.

Qorqaq bolsań qylyshyńdy silteme,

Myqty jigit jarmaspaıdy biltege.

***

Qonaq kelmes úı aınalsyn molaǵa,

Jylqy jemes shóp óspesin qorada.

Adam ishpes sý aqpasyn dalada.

***

Ákesiniń atyna kir keltirer,

Ul týǵannan týmaǵany jaqsyraq.

Áke dańqyn ulyqtaıdy erkin er,

Qurmettegin ondaı jandy jaqsylap.

***

Jaqsylyq qoı ótirik sóz bolmasa,

Myń saýap bar shynshyl jandy qoldasa.

***

Ań biledi jaıylymnyń jaqsysyn,

Qýyrady qulan jonnyń apshysyn,

Qıyndyqta beli talaı maıysqan,

Túıe biler alys joldyń naqtysyn.

***

Ańǵarlardyń jyqpylyn jortqan túlki biledi,

Kerýendi silteıdi boztorǵaıdyń júregi.

Bala kimnen bolǵany anasynyń syry edi.

***

Er-toqymnyń batqanyn egesi emes, at biler,

Aýyr júktiń salmaǵyn artqan qashyr naq biler,

Sýy baldaı bulaqty sekeńdegen laq biler.

***

Er maqtansyn, maqtanǵysy kelgende,

Óıtkeni ol arystandaı aıbatty.

Jaraspaıdy áıelge ol jóndemde,

Maqtanǵanmen erkek bolmas qaıratty.

***

Jatqan jannyń arty jyrtylady.

***

Uzaǵyraq shaına etti jegende,

Ishkeısiń sen sýdy shólirkegende.

Qupııańdy júregińde saqtaǵyn,

Aıta bermeı dosym ǵoı bul degenge.

***

Ata-anasy aıamasa baýyr basqan balasyn,

Al balasy qurmettemeı júrse ata-anasyn,

Ul sóılese dál qasynda turǵan shaqta ákesi,

Qyz buıyrsa ashtyrmastan aýzyn jaýyp anasyn,

Meniń ómir súrgim kelmes ýaqyttyń kelgeni.

 

Aýdarǵan Kenjeǵalı QOShYM-NOǴAI