«QANShA BALA TÝSA, SONShA AT QOIaDY» (fılologııalyq-Esse)
Ótken toqsanynshy jyldardyń ishinde dál osy taqyryppen ulttyq aptalyq «Ana tili» gazetine bir maqala joldaǵanym esimde. Biraq, ol jarııalanbaı qalǵan edi.
Jýyqta, óz rýlarymyzdyń shejire kitabyn qaıta qarap otyryp, ondaǵy adam attarynyń sonsha alýan túrliligine tánti boldym. Sodan, nege sonsha túrli at qoıa beredi, degenge den qoıdym.
Eń áýeli sahara daladaǵy erkin kóshpendi ómirdiń áseri kóp bolǵanyn baıqadym. Tórt mezgilde tórt jurtqa aýysyp qonatyn qaýym mezgil men jer ataýyn da este qaldyrý úshin, Qystaýbaı, Kúzeýbaı, Jaılaýbaı, Jurtbaı, Kúzemhan, Kóljan, Sheńkirbaı, Mamyrbek, Elgeldi, Maýsym, Shildebaı... dep, osy ataýdyń túbirine «han» men «bekti» qosyp jáne túrlendirip, náreste ýaqyttyń qaı shaǵynda týǵanyn da eskerip, Túnǵatar, Tańatar, Tańsholpan, Súmbile, Kúntýǵan... degen esimder de tizilip kete beredi eken.
Jáne ejelgi dinı senimniń salt-dástúrimizge myqtap sińgeni sonsha sábıdi til men kózden qorǵaý maqsatynda ne sııaqty eleýsiz, qadirsiz aty-jón qoıý da beleń alǵan Kótbaı, Kótibaı, Shylǵaý, Ultaraq, Boqash, Muryndyq, Buqpa, Qorqaq...degen sekildi atpen qatar mán-maǵynasyz da at qoıa salady eken Ábiti, Ádike, Ershike, Máıtike, Mike, Maıynty, Tasatqan, Dákibas, Qulala, Taqyrbas... ispetti.
Islam dininiń qazaq arasyna taralýyna sáıkes Qudaıberdi, Aldabergen, Islamhan, Kópjasar, Myńjasar, Táńirbergen... sekildi attarmen qatar sahabalardyń qurmetine qoıylǵan Hamza, Omar, Ospan, Áýbákir, Álı, Dáýit, Ysqaq, Maǵaýııa, Álıákbar, Zeınolda, Nurmolda, Imamaǵzam, Ábdimúlik, Ábdilda, Ábdiqadyr, Hasen, Masqarǵalı, Qabdolda, Nurǵaısha, Nurjamal, Múgúlsin, Aısha, Hadısha, Bátıma... degen. Jáne, Qurandy ashyp oqyp tikeleı kálıma-sózderin qoıa salǵan bolsa da ózimiz qazaqy at retinde sanaǵa sińirgen Qasıpa, Qasıman, Qabıra, Iasıra, Káýsar, Qunapııa, Kábıran, Kásıran... bul tipti qısapsyz.
Al, bul mysalǵa dálel retinde Qazaq elindegi ataqty adamdardyń esim-soıynan bir-nesheýin atasaq Ahmet Baıtursyn, Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlat, Málik Ǵabdýlla, Dinmuhammed Ahmeduly, Ábdijámil Kárimuly Nurpeıis, Muhtar Áýez, Ilıas Esenberli...syndy kóptegen esimder sońǵy ǵasyrlardan beri úzdiksiz jalǵasyp keledi.
Bizdiń qazaq qaýymy este qalatyn dáýirlik alapat ózgeristerdi de jadynda saqtaý úshin buryn-sońdy atalmaǵan jańa esimderdi de oılap tapqan. Tóńkeris, Ózgeris, Balshabek, Sıez, Depýdat, Delegat, Mels, Meńgilis, Jınalys, Qurylhan, Buqara, Mılıan... bul Qazannyń qandy tóńkerisinen beri jalǵasqan qazaqy aty-jónder, onyń da anda-munda sonsha túrleri bar eken.
Dúnıejúzlik ekinshi soǵystyń qasiretinen kóńildi aýlaǵan Jeńis, Jeńisbek, Jeńisbaılar da sol kezeńdegi aty-jónniń jańa týyndylary. Osy soǵysta halqymyzdyń dańqyn asyrǵan Baýyrjan, Álııa, Mánshúk esimin alǵandar at qoıýda ataqty adamdardy úlgi etýdi ustanatyn taǵy bir erekshe minezimizdi pash etedi.
Dál sondaı ujymdasý, kolqozdasýǵa oraı Birlestik, Birleshan, Qaýymdas, Birles,Uıymdas, Negdilhan... qatarly uldardyń attary mońǵolııa qazaqtaryna tán bop keledi. Jáne osy kereı qazaqtardyń batystan shyǵysqa, shyǵystan qaıta batysqa qaraı aýyp kóshken júzdegen jyldary, osy kezde týǵan urpaqtyń aty-jóninen aıyryqsha kórinedi. Hangeldi, Halıpa Altaı, Shińgil, Qobdabaı, Torǵaýyt, Dórbet, Sheńkirbaı, Halqabaı, Bulǵynjan, Mońǵolhan, Jaǵyshyn, Muńylbaı, Kóben, Uıǵyrhan, Aýǵanbaı, Halqabek, Oıdym, Sýyr... bóten ólke, bóten jurttyń ishine barǵan kezdegi qoıylǵan ózgeshe attar.
Qazaq jurty qyz balalaryna at qoıýdaǵy ásemdik Estetıkada aldyna jan salmaǵan, bundaı esimderdiń ózin taǵy da qanshama salaǵa jiktep aıtsaq ta taýysa almaımyz. Gúlaza, Aqbota, Aıaýlym, Qyrmyzy, Bısara, Aqbópe, Aıajan, Gúlmarjan, Aqyldarııa, Aqmaral, Aıbota, Kúnshýaq, Gúlsara, Aısulý, Gúldarııa, Aqerke, Gúlnaz, Merýert, Aqjibek, Jadyra, Janerke, Raýshan...
Taǵy bir qyzyǵy árbir áýlet qyzdaryna ózine saı esimder tańdaǵany da tańqaldyrady, meniń Dáýit degen jezdemniń úlken áýleti búkil qyzdaryna tek qustyń atyn taýyp qoıǵan eken: Totyqus, Qyrǵaýyl, Bulbul, Torǵaı, Kókek, Kógershin, Kókúırek, Bódene, Shúregeı, Balapan, Aqqý, Ular, Kekilik, Tuıǵyn...dep, jalǵasa beredi.
Bizge jamaǵaıyn bir aǵamyz ularynyń esimine tek «jan» jurnaǵyn jalǵaı beripti, onyń inisi de osy úrdisti jalǵastyryp ketken: Erjan, Dosjan, Bekejan, Maǵjan, Baıjan, Erkejan, Esjan... Birjan, Batyrjan, Kirisjan, Esenjan... osylaı jalǵasady. Al qyzdaryna tek «ııa»-men aıaqtalatyn at qoıǵan: Kátııa, Tánııa, Látııa, Zııa, Dýsııa, Zúlfııa... Kúlııa, Lánııa, Lııa, Shaǵııa, Sápııa, Ásııa, Dúrsııa... Endi, dál osylaısha, jurnaǵyn tek, «jol», «han», «bek», «baı»-men ádiptegen attardyń ózin ańdatsaq onyń da ushy-qıyry kópke sozylady.
Qazaqta óz otbasynda ul tileýmen týyndaǵan taǵy bir sala attardyń bar ekeni de ózge halyqta joq qyzyq úrdis: Jańylǵan, Ulbolsyn, Ulbolǵan, Ulmeken, Dámetken, Dámeı, Jańylys... jáne sábıleri shetinep artynan balaly bolǵandar Tólegen, Tólepbergen, Tóleýbaı, Tilegen, Ótepbergen, Tileýberdi, Járdembek, Esengeldi... deıdi.
Toqsanynshy jyldan keıin dinı senimge erkindik berilgen soń Qazaq Elinde arab tekti aty-jón qoıýdyń baıaǵydan keıingi ekinshi dáýiri qatty etek aldy, bul jaıt qýanýǵa da saqtanýǵa da bolarlyq úderis deımiz. Ospandar men Omarlar, Abdýlla men Ábdirahmandar, Tásnım men Ásııalar mektep jasyndaǵy balalar arasynda myńdap sanalady.
Bul atalǵandar qazaq jurtynyń týǵan balasyna at qoıýdaǵy eń negizgi kóp salaly ustanymyna sholý ǵana. Áıtpegende, munyń ózinen erekshe bir ǵylymı eńbek qorǵaýǵa jeterlik til ǵylymynyń bir salasy deýge turarlyq rýhanı-áleýmettik qubylys.
Iaǵnı, bizdiń til baılyǵymyzdyń bir kórsetkishi deýge turady. Soǵan baılanysty taǵy bir oıdy munda aıta ketýdiń jóni kelip tur. «Sovet halqy» degen jylmaǵaı shovınıstik saıasattyń astynda qalǵan Qazaq elinde óziniń tól tilinen birtindep jeritý úrdisi «jemisti» júrgenin bilemiz.
Óz ana tilin bilmeý min emes, otarshyl ıesiniń tilin bilmeý asa uıat bop sanalǵan jyldary, mundaǵy qazaqtardyń at qoıýy da qatty «standartanǵany» baıqalady. Minekı, sovettengen jalpaq Qazaq elindegi uldardyń attary: Berik, Serik, Erik, Murat, Marat, Qanat, Talǵat, Dáýren, Dáýlet, Beket, Beken, Asqar, Qaırat, Erbol, Asan, Nurlan, Qýat, Bolat, Maqsat, Erjan, Eldos, Ulan... Qyzdardyń attary Janar, Anar, Dana, Dıana, Móldir... Iaǵnı, qoldanbaldy tól tiliniń qadiri ketken saıyn, adamdardyń erkin oılaýy da shektele bastaǵany osy aty-jón erkindigine de áser etkeni kórinedi. Biraq, basqa attardyń túri de jetip artylady, árıne.
Sóz sońynda aıtpaǵym, qazaq halqy adamnyń aty-jónin qoıý jaǵynan aldyna jan salmaıtyn ereksheligi bar ekeni.
Búǵan dálel retinde óz basym jaqsy biletin Mońǵol, Túrik, Orys, Arabtardyń aty-jón ataýlarynyń óte kedeıligin salystyrdym. Mońǵoldarda Býdda dinine baılanysty ózderi maǵynasyn bilmeıtin Tıbet tekti ataýlar toby Dorj, Lhagva, TsErEn, Damdın, Oıdov, Damıran, Choıjıl, Dash, Davaa, Ólzıı... osy qatarly shekteýli attar árbir adamdarynda óte mol. Al ózderiniń tilinde Baıar (Mereke), TsEtsEgEE (Gúl), Bat (Berik), Tómór (Temir), Týıaa (Sáýle), Tsog (Shoq), NErgúı (Atyjoq), ErdEnE (Baılyq, Asyl), Baatar (Batyr), Jargal (Baqyt), BaıantúmEn (Baıjigit), GErEl (Sáýle)... Osy tekti sholaq ataýlardan aspaıtyn úrdis qalyptasqan.
Túrikter negizinde Islam dinine baılanysty ózgertilgen arab tekti bir shoǵyr ataýlardan aspaıdy Mahmýd, Mehmed, Seljýk, Zııa, Abdýlla,.. tóńireginde qaıtalanǵan kóp «adastar» óz tegi-famılııasy arqyly bir-birinen áreń ajyratylady. Árıne, ejelgi túrik tekti ataýlar da joq emes, bizge tanys «Erdoǵan» ispetti.
Orystardyń aty-jónin munda sóz qylý da artyq sekildi Ivandar men Vladımırler, Aleksandrlar, Natasha, Nına men Valıa, Tanıalar búkil orysty qamtyǵanyn bilmeıtin kim bar.
Arabtar da dál sondaı adam attary qalyptasqan sheńberden shyqpaıtyn ádette ekeni olardyń ádebıeti men dinı kitaptarynan aıqyn bilinedi.
Al, bizge múlde beımálim, kitaptardan ǵana biletin arǵy tegi aǵylshyn, ıspan, portýgal, ıtal tekti Latyn amerıkandyqtardyń aty da egiz qozydaı uqsas tipti, ata-baba, áke-bala attaryn birine birin qoıa ber me, dep te qaldyq. GavrıEl Garsıa Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyq» romanyndaǵy Aýrelıano men Arkadıo attarynan oqyrman retinde ábden shatasasyń...
Sonda, deımin jer sharyndaǵy jalpy sanymyz jıyrma mıllıonǵa jetip jyǵylatyn qazaqtyń eń keminde ON BES MILLION túrli aty bar shyǵar degenge kámil senemin. Olaı desek, osynsha túrli, birin-biri esh qaıtalamaǵan aty-jónimizdiń ataýlary bizdiń sóz baılyǵymyzdyń sany desek, talas joq dep oılaımyn. Árıne, bul pikirimdi qazaqtyń lıngvıst ǵalymdaryna qaldyramyn, meniki qalamger retindegi jetkizý ǵana...
Abaı MAÝQARAULY
