Mekteptegi álimjettik nemese býllıngtiń jasyryn jarasy

Oqý jylynyń qarsańynda turmyz. Ata-analar balalarynyń kıimderin daıyndap, oqý quraldaryn qamdaýdy oılap bastaǵan bolar. Keıbiri tipti alyp ta úlgergen shyǵar. Búldirshinderimizdiń bul qajettiligin ýaıymdaý – jaqsy. Alaıda olardyń tártibi, minez-qulqy, oqý ortasy, synyptastaryn syılaýy, muǵalimderimen qarym-qatynasy qandaı bolatynyn da esten shyǵarmaǵanymyz jón.

Bul másele mektep formasynan da, jazatyn qalamynan da mańyzdy! Elestetińizshi, balańyzdyń ústindegi kıimi bútin, sómkesi ádemi, shashy taralǵan. Biraq ol basqa bireýdi qorlasa nemese ózi bireýden jábir kórip, ómir boıy jazylmas psıhologııalyq jaraqat alsa, onyń syrtqy bútindigi sizge qandaı jubanysh bolady? Kóńilińiz ornyqty bola ma?

Osyndaı aýyr jaǵdaıǵa alyp baratyn qubylystardyń biri – býllıng. Endeshe osy týraly sóz qozǵap, sheshý joldaryn qarastyraıyq.

Býllıng degen ne?

Býllıng – bul bir adamnyń nemese toptyń basqa adamǵa (kóbine álsiz nemese qorǵansyz) ádeıi jáne júıeli túrde qysym kórsetýi, qorqytýy, mazaqtaýy nemese psıhologııalyq, fızıkalyq zııan keltirýi. Ol ártúrli formada bolady:

– Sózben kemsitý, mazaq etý, laqap at taǵý;

– Qorqytý, shettetý, oqshaýlaý;

– Fızıkalyq kúsh qoldaný (ıterý, soǵý);

– Internette (kıberbýllıng) qorlaý.

Býllıngtiń basty ereksheligi – ol kezdeısoq bir renish emes, qaıtalanatyn, ádeıi jasalatyn qysym. Onyń maqsaty – jábirlenýshini qorqytyp, ózine baǵyndyrý nemese tómendetý. Qysqasha aıtqanda, býllıng – bul qorqytý arqyly ústemdik júrgizý. Qazirgi ýaqytta bul jaman indet jastardyń ortasynda ásirese, mektep oqýshylarynda beleń alǵan.

Zııany men saldary

Býllıngtiń saldary óte aýyr. Ol oqýshynyń mektepke barýǵa degen yntasyn joıyp, ómir boıy psıhologııalyq aqaýlardyń týýyna sebep bolady. Eń bastysy, adamnyń ózine degen senimin syndyrady. Keı jaǵdaılarda býllıng sýıtsıdke deıin aparady.

Ókinishke qaraı, bul máselemen júıeli túrde aınalysatyn mamandar tapshy. Kóp jaǵdaıda negizgi talap tek bilim berýmen ǵana shekteledi. Oqýshylardyń bir-birimen qarym-qatynasyna tıisti kóńil bólinbeıdi. Nátıjesinde býllıngke ushyraǵan bala jalǵyz kúresýge májbúr bolyp qalady. Keı oqýshylar qaıratty bolsa, ózin qorǵaý úshin fızıkalyq qarsylasýǵa deıin barady. Biraq onyń saldary qalaı aıaqtalatyny belgisiz. Al kúrese almasa: ne ózine kórsetilgen qorlyqqa únsiz shydaıdy, ne mektep aýystyrady, ne bolmasa kúızeliske túsip, sýıtsıdke barady.

Máseleni muǵalimge, ata-anaǵa, tipti tıisti oryndarǵa aıtýǵa uıalatyndar óte kóp. Sebebi bala ózin álsiz sezinedi, ózgege aıtyp shaǵymdanýdan bas tartady. Qazirgi qoǵamda, qysqasha aıtqanda, «kim myqty – sol ústem» degen túsinik ústemdik quryp tur.

Býllıngtiń negizgi sebepteri:

– Otbasyndaǵy tárbıeniń kemshiligi;

– Mekteptiń mán bermeýi, kóz jumýy;

– Qoǵamnyń úndemeýi;

– Din men salt-dástúr tárbıesiniń azdyǵy;

– Balalardyń kóshbasshy oqýshyǵa elikteýi.

Otbasyndaǵy tárbıeniń róli

Kishkentaıynan bireýdi kelemejdegendi, mazaqtaǵandy kórip ósken bala erteń sony qaıtalaıdy. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» degen osy. Al eger úıde ózgelerdi syılaý, álsizdi qorǵaý úlgisi kórsetilse, bala da sondaı bolady.

Kóp adam «maǵan tımese boldy», «bul – meniń sharýam emes» degen ustanymmen júredi. Álsizdi qorǵaý – artyq júk sııaqty kórinedi. Bul – qoǵamǵa sińip ketken «óz basyńdy ǵana oılaý» derti. Biraq «kemedeginiń jany bir» demekshi, erteń dál osy jaǵdaı ózińizge nemese balańyzǵa kelýi múmkin.

Balalardyń kóshbasshyǵa elikteýi

Áleýmettanýdyń atasy, oıshyl Ibn Haldýn: «Álsiz árdaıym kúshtige eredi. Kúshtiniń isi qate bolsa da, ony durys dep sanaıdy» degen. Sol sııaqty belsendi, bedeldi oqýshy býllıngti bastasa, ózgeleri soǵan eliktep qosylady. Sondyqtan aldymen máseleniń osy tusyn túzetý qajet.

Din men salt-dástúrdiń mańyzy

Bul – eń negizgi faktorlardyń biri. Din – jaqsylyqqa shaqyrady, ózgeniń ar-namysyna, quqyǵyna tıisýge tyıym salady. Quranda: «Ýa, ıman keltirgender! Bir-birlerińdi kelemej etpeńder. Múmkin, olar senderden jaqsyraq shyǵar» («Hýjýrat» súresi) delinedi.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Naǵyz musylman – adamdar onyń qolynan da, tilinen de jábir kórmegen adam» dep ósıet etken.

Eger osyndaı ósıetter bala boıyna kishkentaıynan sińse, býllıngtiń ne ekenin de bilmes edik. Qoǵam bolyp, ata-ana, ustaz, árbir eresek osyǵan atsalyssa, oń nátıje beretini sózsiz.

Býllıngtiń zııanyna qarsy áleýmettik rolıkter, túsindirme fılmder, qoǵam qaıratkerleriniń úndeýleri qajet. Sonda ǵana bul derttiń betin qaıtaramyz.

Darhanuly Tamırlan