MATÝRIDI SENIM MEKTEBINIŃ PAIDA BOLÝY

Kirispe

Islam tarıhynda senim júıesi (aqıda) túrli mazhabtar men teologııalyq mektepter arqyly damyp, búginge deıin jalǵasyp keledi. Sonyń ishinde Matýrıdı senim mektebi – ıslam dininiń ratsıonaldyq baǵyttaǵy júıeli teologııasy retinde erekshelenedi. Bul mekteptiń negizin qalaǵan ǵulama – Imam Ábý Mansýr ál‑Matýrıdı (870–944 jj.). Ol Samarqand qalasyndaǵy Mátýrıd degen aýylda dúnıege kelgen jáne Ábý Hanıfanyń mázhabyn ustana otyryp, senim máselelerin aqyl men dálelge súıenip júıelegen.

Bul maqalada Matýrıdı senim mektebiniń paıda bolýy, onyń tarıhı negizderi men ádisnamalyq erekshelikteri qarastyrylady. Sondaı-aq onyń Orta Azııa men qazaq dalasyndaǵy ornyna da taldaý jasalady.

1. Imam Matýrıdıdiń ómiri men qyzmeti

Imam Ábý Mansýr ál‑Matýrıdı 9 ǵasyrda ómir súrgen iri ıslam ǵulamasy. Ol Samarqandta dúnıege kelip, ómiriniń kóp bóligin osy qalada dinı bilim alýǵa jáne shákirt tárbıeleýge arnaǵan. Ol Hanafı mázhabynyń teologi retinde tanylyp, senim máselelerinde Hanafı mektebiniń qaǵıdalaryn júıeli túrde negizdedi.

Imam Matýrıdı – aqlı dálelderdi qoldana otyryp senimdi qorǵaǵan ǵalym. Ol mýtazılıttik ratsıonalızm men hashýıılik (tek naqylǵa súıenetin) kózqarastardyń ortasynan tepe-teń jol tabýǵa tyrysty.

2. Matýrıdı mektebiniń qalyptasý sebepteri

Matýrıdı senim mektebi kezdeısoq paıda bolǵan júıe emes. Ol ıslam áleminde paıda bolǵan dinı-saıası tartystar men túrli aǵymdardyń (mysaly, harıjıtter, shıızm, mýtazıla, jáhmııa t.b.) áserinen qalyptasqan. Mýrjııa aǵymynyń pikirleri horasan men maýrennahr aımaǵyna tarap jatqan edi. Al samanıdter bıliginde mýtazıla senimindegi ýázirler de boldy. Ábýl qasym ál-kaǵbı (886-931jj) sekildi tb.

9–10 ǵasyrlarda ıslam áleminde mýtazılıtter basym boldy. Olar aqylǵa shamadan tys mán berip, Quran men hadısti ekinshi orynǵa qoıdy. Buǵan qarsy jaýap retinde sýnnıttik baǵyttaǵy ǵalymdar – ásirese Imam Ashǵarı men Imam Matýrıdı — jańa teologııalyq (senimdik) júıe qurdy. Osy Ashǵarı men Matýrıdılik júıe sýnnıttik senim júıesi retinde tarıh sahnasyna shyqty. Keıinnen kelgen ıslam ǵulamalarynyń barlyǵy derlik osy júıeni negizge aldy.

Imam Matýrıdı Hanafı mázhabynyń quqyqtyq júıesi negizinde senim máselelerin aqylmen dáleldep, ratsıonaldy kálám mektebiniń negizin qalady.

3. Matýrıdı aqıda mektebiniń erekshelikteri

3.1 Aqyl men naqyldyń úılesimi

Matýrıdı mektebi senim máselesinde ári Quran men hadıske (naqyl), ári adamnyń aqylyna (aqyl) súıenýdi durys dep esepteıdi. Mysaly, Allanyń bar ekenin adam tabıǵatqa qarap-aq túsine alady. Biraq Onyń sıpattary men esimderi týraly tolyq málimet tek ýahı (Quran) arqyly ǵana beriledi.

3.2 Erik pen taǵdyr máselesi

Matýrıdı mektebi adamnyń tańdaý erkindigi bar dep esepteıdi. Alla Taǵala adamnyń isin jaratqanymen, ony isteý nemese istemeý erki adamda bar. Bul senim ádilettilik pen jaýapkershilik uǵymdaryn saqtap qalýǵa múmkindik beredi.

3.3 Allanyń sıpattary

Imam Matýrıdı Allanyń sıpattaryn joqqa shyǵarmaıdy, biraq olardy adam sıpattarymen salystyrýǵa bolmaıdy deıdi. Ol “tafýıd” (maǵynasy Allaǵa málim) ádisin qoldanǵan. Iaǵnı, biz Allanyń sıpattaryn moıyndaımyz, biraq olardyń qalaı ekenin bilmeımiz.

4. Matýrıdı mektebiniń taralýy

4.1 Orta Azııada

Matýrıdı mektebi alǵash Orta Azııada tarady. Samarqand, Buqara, Termez sııaqty qalalarda bul mektep keńinen qoldaý tapty. Sebebi bul aımaqta Hanafı mázhaby keń taralǵan edi, al Matýrıdı mektebi dál osy quqyqtyq mekteptiń senimdik jalǵasy boldy.

4.2 Qazaq dalasyndaǵy orny

Qazaq halqynyń dinı senimi ǵasyrlar boıy hanafı-matýrıdı negizde qalyptasty. Buǵan túrki halyqtarynyń oılaý ereksheligi, dala fılosofııasy men ratsıonaldy dúnıetanymy sebep boldy. Búgingi tańda Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy da osy senim júıesin resmı túrde ustanady.

5. Asharı jáne Matýrıdı mektepteriniń salystyrmaly sıpaty

Sýnnıttik ıslamda eki negizgi senim mektebi bar: Ashǵarı jáne Matýrıdı. Ekeýiniń maqsaty bir — ıslam senimin qorǵaý, biraq ádisnamasy azdap ózgeshe:

        •       Asharıler aqyldy shekteýli qoldanady;

        •       Matýrıdıler aqylǵa keńirek oryn beredi;

        •       Asharıler “erik” máselesinde adamnyń róli az dese, matýrıdıler jaýapkershilikti adamnyń ózine júkteıdi.

Osy erekshelikterine baılanysty, túrki halyqtary, onyń ishinde qazaqtar, Matýrıdı mektebin jaqyn kórdi.

Qorytyndy

Imam Matýrıdı negizin qalaǵan senim mektebi — ıslam dúnıetanymyndaǵy ratsıonaldyq baǵyttyń ozyq úlgisi. Ol ıslam senimin tek soqyr senimge emes, aqyl men dálelge súıene otyryp negizdeýge tyrysty. Matýrıdı mektebi ǵasyrlar boıy Orta Azııa musylmandarynyń, onyń ishinde qazaq halqynyń rýhanı negizi boldy. Búginde de bul mektep – ıslamnyń sabyrly, ǵylymı jáne tolerantty úlgisin usyna alady.

 

 

Paıdalanylǵan ádebıetter

        1.         Imam Matýrıdı. Kıtabýt-Taýhıd. Aýdarma jáne túsindirme.

            2.         Abý Zahra, Muhammed. Islam mazhabtary tarıhy.

            3.         Qambarov J. Imam Matýrıdı ilimi jáne qazirgi zaman. Almaty, 2018.

            4.         Ummet.kz, Islam.kz, Kazislam.kz saıttaryndaǵy maqalalar.

            5.         Al-Maturidi.org – halyqaralyq ǵylymı resýrstar.

 

Ǵazız AHMET