ISLAM ǴALYMDARY AShQAN JAŃALYQTAR

Islam áleminiń ǵalymdary orta ǵasyrlarda (ásirese VIII–XIII ǵasyrlar arasynda) ǵylymnyń kóptegen salalarynda iri jańalyqtar ashty.
Bul kezeńdi tarıhta “Islamnyń Altyn ǵasyry” dep ataıdy. Tómende musylman ǵalymdarynyń ashqan eń mańyzdy ǵylymı jańalyqtary men úlesteri salalar boıynsha usynylǵan:
Islam áleminiń ǵalymdary orta ǵasyrlarda (ásirese VIII–XIII ǵasyrlar arasynda) ǵylymnyń kóptegen salalarynda iri jańalyqtar ashty.
Bul kezeńdi tarıhta “Islamnyń Altyn ǵasyry” dep ataıdy. Tómende musylman ǵalymdarynyń ashqan eń mańyzdy ǵylymı jańalyqtary men úlesteri salalar boıynsha usynylǵan:
MATEMATIKA
Jańalyq
Ǵalym ál-Horezmı (IX ǵ.)
Algebrany negizdedi (kitaby: Al-Kitab al-Mukhtasar fi Hisab al-Jabr wal-Muqabala), «algebra» sózi osydan shyqqan. Sondaı-aq “algorıtm” sózi osy esimnen týyndaǵan.
Omar Haııam
Kýb teńdeýlerin sheshý joldaryn tapty; geometrııalyq ádister usyndy.
ál-Káshı
Ondyq bólshekter júıesin damytty, π sanynyń dál mánin eseptedi.
ASTRONOMIIa
Ǵalym ál-Battanı
Kún men aıdyń qozǵalysyn dál eseptedi, trıgonometrııany astronomııada qoldandy.
ál-Farǵanı
Jerdiń radıýsyn naqty eseptedi, Kopernıkke áser etti.
Maraǵalyq Nasyr ád-Dın Týsı
Astronomııalyq observatorııa saldy (Maraǵa), Ptolomeı modelin jetildirdi.
ál-Zarkalı (Arzaqel)
Astrolıabııany jetildirip, Eýropa astronomııasyna áser etti.
HIMIIa
Ǵalym Jabır ıbn Haııan (Geber)
Zamanaýı hımııanyń negizin qalady; dıstıllıatsııa, sýblımatsııa, fıltratsııa sııaqty ádisterdi ashty; qyshqyldar (mysaly, kúkirt qyshqyly) ashty.
ál-Razı (Razes)
Laboratorııalyq jabdyqtardy oılap tapty, alkogol men kúkirt qyshqylyn bólip aldy.
MEDITsINA
Ǵalym Ibn Sına (Avıtsenna)
«Medıtsına kanony» atty eńbegi Eýropada 600 jyldan astam oqýlyq retinde qoldanyldy.
Qan aınalymyn, juqpaly aýrýlardy zerttedi.
ál-Razı
Sheshek pen qyzylshany birinshi bolyp ajyratty.
ál-Zahravı
Hırýrgııa negizin qalady, 200-den astam hırýrgııalyq qural jasady.
GEOGRAFIIa MEN KARTOGRAFIIa
Ǵalym ál-Idrısı
Álem kartasyn jasady (XII ǵ.), Afrıka men Eýropany dál beıneledi.
ál-Bırýnı
Jerdiń óz osinen aınalatynyn aıtty, jerdiń radıýsyn dál anyqtady.
Ibn Battýta
120,000 km saıahat jasap, óz sapary týraly naqty jazbalar qaldyrdy.
FILOSOFIIa, PSIHOLOGIIa, LOGIKA
Ǵalym ál-Farabı
Logıka, saıasat, mýzyka teorııasyn damytty. Platon men Arıstotel eńbekterin túsindirdi.
Ibn Rýshd (AverroEs)
Aqyl men senimdi úılestirý máselesin zerttedi, Arıstotelge túsinikteme jazdy.
Ibn Haldýn
Sotsıologııa men tarıh fılosofııasynyń negizin qalady («Mýqadd
TEHNIKA MEN INJENERIIa
Ǵalym ál-Djazarı
Sý sorǵysh qurylǵylar, saǵattar, avtomattar jasady (robot tehnıkasynyń bastaýy).
Baný Mýsa baýyrlary
Avtomatty qurylǵylar men basqarý júıeleri jaıly jazdy .