ERMEK MUQATAI: ABAI MEN ShÁKÁRIM JÁNE MÁShHÚR JÚSIPTIŃ DINI TANYMY
Dástúrli dinı dúnıetanymyzdyń Hanafı mázhaby men Matýrıdı senim mektebine negizdeletinin Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip jáne t.b. dinı aǵartýshylardyń shyǵarmalarynda aıtylǵan dinı oı-pikirlerge qarap baǵamdap júrmiz. Rasynda da tarıhı derekterdi sóıletetin bolsaq, ortalyq Azııada Hanafı mázhaby men Matýrıdı senim mektebi myń jyldan beri órken jaıǵanyna kóz jetkize alamyz. Tipti, osy keńistikte sońǵy myń jyldyqta Hanafı mázhaby men Matýrıdı mektebimen taıtalasa alatyn básekeles te bolmady dep kesip aıtýǵa bolady. Onyń basty sebebi, Ortalyq Azııany mekendegen túrki halyqtary atalmysh mázhab pen senimdik mekteptiń dinı qaǵıdalary men ustyndaryn berik ustanǵan edi.
Qazaq aǵartýshylarynyń dinı ustanymdary dástúrli Hanafı mázhaby men Matýrıdı senim mektebimen sabaqtasatynyna kóptegen dálelder keltirýge bolady. Ǵasyrlar boıy Ortalyq Azııa musylmandary bir fıqhtyq mázhab pen bir aqıda mektebin ustanǵandyqtan, basqasha bolýy múmkin emes edi. Áıtse de, osy oı-tujyrymyz naqtylana túsý úshin Haq-Taǵalanyń zaty men sıpaty (ılahııat) jáne ıman negizderine qatysty qazaq aǵartýshylarynyń shyǵarmalarynan birneshe mysal berýdi jón kórip otyrmyz.
Hakim Abaı óziniń «Tasdıq» atty ǵaqlııatynda (fılosofııalyq tolǵaýy) Haqtyń zaty men sıpaty haqynda tolǵana kelip: «Allanyń sózi – qaripsiz, daýyssyz. Endi olaı bolsa, aıtqandaı qylyp bildiretuǵyn qudireti jáne basar, sámıǵ, ıaǵnı kórýshi, esitýshi degen. Alla taǵalanyń kórmegi, estimegi, biz sekildi kózbenen, qulaqpenen emes, kórgendeı, estigendeı biletuǵyn ǵylymnyń bir sıpaty. Biri – tákýın, ıaǵnı barlyqqa keltirýshi degen sóz» deıdi.
Sagdýddın Taftazanıdiń «Sharh Aqaıd án-Nasafı» atty shyǵarmasynda áhlýs-sýnna senimin quraıtyn Áshǵarıler men Matýrıdılerdiń kálamdyq kózqarastaryndaǵy aıyrmashylyqtardyń biri retinde tákýın sıpaty negizge alynǵan. Áshǵarıler tákýındi (barlyqty boldyrtý) bólek sıpat dep qabyldamaıdy. Ony qudiret sıpatymen birge dep qarastyrady. Al, Matýrıdı mektebiniń ókilderi tákýın sıpatyn bólek sıpat retinde qarastyrady (Sharh Aqaıd án-Nasafı: 10 aıyrmashylyq). Hakim Abaı da «Tasdıq» atty eńbeginde tákýındi Matýrıdı aqıdasyna saı arnaıy sıpat retinde kórsetedi. Bul Hakim Abaıdyń Matýrıdı aqıdasyn ustanǵanyn áıgileıdi.
Hakim Abaı «Tasdıqte»: «Belgili, Qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nársege hıkmetsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmeti bar, báriniń sebebi bar» deıdi. Áhlýs-sýnna senim mektebiniń bir qanatyn quraıtyn Áshǵarıler «Alllanyń is-áreketinde hıkmet bolmaýy da múmkin» dese, Matýrıdı mektebiniń ókilderi: «Allanyń árbir isinde hıkmet bolady» (Sharh Aqaıd án-Nasafı: 17 aıyrmashylyq) dep esepteıdi. Iaǵnı, Hakim Abaıdyń: «Qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nársege hıkmetsiz táklıf qylmady» degen dinı ustanymy, onyń Matýrıdı aqıdasyn ustanǵanyn kórsetedi.
Hakim Abaı ılahı óleńderiniń birinde:
Halıq qylǵan, meken bergen Ol (Alla) lá mákán.
Túp ıesin kóksemeı bola ma eken,
Jáne oǵan qaıtpaqsyń Ony oılamaı,
Basqa aqyl kóńilge tola ma eken
– dep jyrlaıdy.
Hakim Abaı bul tolǵaýynda Allany mekensiz, Onyń zatyn trantsedentaldi, aqylǵa salý múmkin emestigin eskertedi. Al, ımam Matýrıdı Allanyń barlyq sıpattaryn moıyndaı otyryp, Allaǵa zat (materııa), ýaqyt, meken tárizdi uǵymdardy telýge bolmaıtynyn joq alǵa tartady. Tek, Quran-Kárimde ótetin Allanyń júzi men qoly bar degen aıattarǵa áhlýs-sýnna senimine qaıshy emes negizde joramal (táýıl) jasaýǵa bolatynyn aıtady (M.Á. Zahra. Saıası, ıtıkadı, fıqhı mázhabtar tarıhy. 188-196 bb).
Imam Aǵzam Ábý Hanıfa da óziniń ósıetterinde: «Biz Allah taǵala muqtajsyz túrde, meken tutpaı arshyǵa ıstıýa etti dep senemiz. Ári ol arshynyń qorǵaýshysy, arshydan bólek, oǵan muqtaj emes. Eger ol muqtaj bolǵanda, quddy basqa jaratylǵandar sııaqty álemdi joqtan bar etýge jáne ony júrgizip otyrýǵa shamasy jetpeıtin edi. Sondaı-aq ol arshyǵa otyrýǵa, ornalasýǵa muqtaj bolǵanda, arshyny jaratpaı turyp Allah qaıda edi? Allah taǵala mundaı kemshilik ataýlydan pák» (ál-Ýasııa) deıdi.
Demek, Hakim Abaıdyń Uly Jaratýshyǵa meken berip júrgen bazbir adasqan dinı aǵymdardyń túsiniginen múlde ada, kerisinshe oǵan qarsy Allaǵa materııa jáne ýaqyt pen mekendi telýge bolmaıdy degen Hanafı hám Matýrıdı aqıdasyn ustanǵanyn kórip bile alamyz.
Hakim Abaıdyń izin basqan shákirti Shákárim Qudaıberdiuly óziniń «Musylmandyq sharty» atty shyǵarmasynda: «(1) Áýeli Alla Taǵalanyń barlyǵyna, birligine nandym, (2) Perishteleriniń barlyǵyna nandym. (3) Paıǵambarlaryna, jibergen kitaptarynyń barshasyna nandym. (4) Barsha paıǵambarlaryna nandym. (5) Ahıret kúni bolmaqtyǵyna nandym. (6) Barsha jaqsylyq, jamandyq ister Alla Taǵalanyń taǵdyrysynsyz bolmaıtyndyǵyna nandym hám (7) ólgen soń tirilip suraý beretinine nandym» dep ımanshartty 7 etip kórsetedi (Qudaıberdiuly Sh. Musylmandyq sharty. – Almaty: 1993).
Áshǵarı senim mektebinde «ólgen soń tirilýdi» ahıretke kúnine ıman keltirýmen birge qarastyrady. Osynyń nátıjesinde Áshǵarılerde ımanshart 6 bolyp keledi. Al, Matýrıdı aqıdasynda ımanshart Shákárim qajy kórsetken 7 negizden turady. Bul Shákárim qajynyń Matýrıdı aqıdasynda bolǵanyn bildiredi.
Shákárim qajy ımannyń negizi júrekte dep biledi. Jabbar Haqqa ılanbaǵan adamnyń ımany joq, barlyqty jaratýshysyn elikteýmen (taqlıdı) emes, tahqıqı (aqylmen ornyqqan berik) ımanǵa joǵarylamaǵan adam kúnáhar. Musylman istegen úlken kúnásyna baılanysty ımandylyqtan shyqpaıdy jáne kúpirlikke dýshar bolmaıdy. Ol osy ómirde shynaıy múmin retinde qabyldanady. Tek istegen kúnásyna baılanysty pasyq dep esepteledi (Qudaıberdiuly Sh. Musylmandyq sharty. – Almaty: 1993).
Bazbir adasqan dinı toptar ıman men amaldy tutas qarastyryp, amalda ábestik jasaǵandardy kápirge shyǵarýdy teris sanamaıdy. Áshǵarı senim mektebiniń ókilderi ıman men amaldy tutas qarastyrmaǵanmen, izgi amaldy ımandy kemeldendiretin sharttar retinde baǵalaıdy. Al, Hanafı jáne Matýrıdı seniminde ıman kálıma-shahadat aıtý jáne ony júrekke bekitýden turady. Sharıǵat buıyrǵan nemese tyıǵan amaldy jasamaǵan adam kápir sanalmaıdy. Tek kúnáhar dep eseptilinedi. Imam Aǵzam Ábý Hanıfa óziniń «ál-Fıqhýl-akbar» atty shyǵarmasynda: «Iman – tilmen aıtý jáne júrekpen bekitý. Aspan jáne jer turǵyndarynyń ımany ıman keltiriletin nárseler turǵysynan artpaıdy jáne kemimeıdi» (ál-Fıqhýl-akbar) deıdi. Imam Matýrıdı: «Iman keltirgenniń dáleli dep kálıma shahadat aıtý jáne júrekke bekitý» (Sharh Aqaıd án-Nasafı: 24 aıyrmashylyq) dep amaldy ımannan bólek qarastyrady. Iaǵnı, Shákárim qajynyń júrekpen ılanýdy ıman keltirý dep sanaýy, onyń Matýrıdı aqıdasyn ustanǵanyn aıparadaı anyq kórsetedi.
Qazaqtyń uly aǵartýshysy hám Etnografy Máshhúr Júsip Kópeıuly Haqtyń zaty men sıpaty haqynda tolǵaǵan shýmaqtarynyń birinde:
Ol Alla jısm (dene) jaýhar, ǵarız (eles) emes,
Bolarǵa basqa-basqa bólektenbes.
Allany esh nársege uqsatýǵa
Esh nárse Oǵan uqsap, jóni kelmes.
Bar Qudaı kókte de emes, jerde de emes,
Mekenin bir Allanyń eshkim bilmes.
Iaýsyma aýsy – tórt jaqtan pák dúr Alla,
Mýmınniń Alla degen kóńilinde emes.
Sıpaty segiz bolǵan biri – kálám,
Sóıleıdi qudiretimen Alla taǵalam.
Sóıleýi bizdeı tilmen, jaqpen emes,
Til, jaqqa muqtaj emes sekildi adam.
Aldy, arty, asty, ústi, oń, soly joq.
Aýyz, muryn, aıaq, bas, kóz, qoly joq.
Aýyz, muryn, aıaq, bas, kóz, qoly joq.
Kitaptyń aıtqanynan oılama kóp
– dep jyrlaıdy.
H ǵasyrda Nıshapýr ólkesinde Allany jaratylysqa uqsatyp, Onyń materııadan turatyn denesi bar dep túsinetin mýshabbıha-mýjassıma aǵymy tarıh sahnasyna shyqty. Olar Quran-Kárimde ótetin ýajh (júz), ıad (qoldary), jánb (qaptaly), máshıat (kelýi), ıtıan (ketýi), fáýha (ústinde bolýy) sıpattarynyń syrtqy maǵynalaryna mán beretin. Osy tárizdi hadısterdiń de syrtqy pishinine nazar aýdardy. Mysaly, Paıǵambarymyzdyń (s.a.ý): «Adamdy Rahman sýretinde jarattty», «Múminniń júregi, Rahmannyń eki saýsaǵynyń arasynda», «Adamdy jaratqan balshyqty qyryq kún qolynda domalaqtap mashyqtandy», «Qoly men alaqanyn ıyǵyma qoıdy», «Saýsaqtarynyń salqyndyǵyn ıyǵymmen sezdim» degen hadısterin tikeleı syrtqy maǵynalary boıynsha qabyldap, Allany jaratylysqa uqsatatyn.
Al, áhlýs-sýnna senimi sanalatyn Matýrıdı jáne Áshǵarı mektebiniń kálam negizderinde Uly Jaratýshyny jaratylysqa uqsatýǵa nemese jaratylysty Jabbar Haqqa uqsatýǵa jol joq. Uly Jaratýshy – trantsendentti, ıaǵnı, ratsıonaldy oılaýǵa syımaıtyn qudiretti kúsh. Bul týraly Quran-Kárimde: «Oǵan teń keler kúsh joq» (Yqylas, 4) dep buıyrylǵan. Imam Aǵzam Ábý Hanıfa óziniń «ál-Fıqhýl akbar» atty eńbeginde: «Ol ózi jaratqan maqulyqtarynyń eshbirine uqsamaıdy, ári jaratqandarynyń eshqaısysy oǵan uqsamaıdy» dep Haq Taǵalanyń teńdessiz Qudiret Iesi ekenin aıtqan bolatyn. Iaǵnı, mýshabbıha-mýjassıma aqıdasy – adasqan hám kúpirlikke ákeletin senim bolyp sanalady.
Demek, joǵarydaǵy Máshhur Júsiptiń óleńindegi: «Ol Alla jısm (dene) jaýhar, ǵarız (eles) emes», «Mekenin bir Allanyń eshkim bilmes», «Iaýsyma aýsy – tórt jaqtan pák dúr Alla», «Til, jaqqa muqtaj emes sekildi adam», «Aýyz, muryn, aıaq, bas, kóz, qoly joq, Aýyz, muryn, aıaq, bas, kóz, qoly joq» – degen kózqarastar, onyń Matýrıdı aqıdasyn nasıqat qylǵanyn kórsetedi.
Túıin: Aldyńǵy býyn – aǵa tolqyn aqıqat arnasynan aýytqymaǵan bolsa, keıingi tolqynǵa aǵa býyn salǵan sara jolda júrý mindetti sanalady. Eger, úlkenderimiz aqıdada aljasqan bolsa, onda kishi býynǵa aqıqat senimdi izdep tabý paryz bolar edi. Alaıda, qazaqtyń Hakim Abaı, Shákárim, Máshhur Júsip jáne t.b. alǵadaı aǵartýshylary fıqhta Hanafı mázhabyn, aqıdada Matýrıdı mektebin ustanyp, áhlýs-sýnnadan bir eli de ajyramaǵan-dy. Olaı bolsa, búgingi Alash balasyna úlkender salǵan sorappen júrýden basqa jol joq degen sóz.
Ermek MUQATAI,
QMDB Tóraǵasynyń orynbasary, naıb múftı
