BIZ ABAIDY TANYP BOLDYQ PA?
Mereıtoı qarsańynda uly aqyn týraly az jazylyp jatqan joq. Árkim óz óresine qaraı, Abaı shyǵarmalarynyń baıybyna baryp, tereńnen qarpyp aıtqandar da, betinen qalqyp aıtqandar da barshylyq. Tipti Abaıdyń sózin jetkizgennen góri uly aqynnyń sharapatymen ózin ótkizýge tyrysatyndar da joq emes. Eń ǵajaby, Abaı «soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde» júrip-aq, bir ózi búkil qazaqty alaqanǵa salǵandaı ashyp kórsetken edi. Al biz, bar qazaq jabylyp, osy kúnge deıin bir Abaıdy túsindire almaı kelemiz.
Jalpy, Abaıdy tap basyp taný qaı kezeńde de ońaıǵa soqpaǵan. Máselen, Abaıǵa zamany bir taban jaqyn, osy ǵasyr basyndaǵy eń saýatty adam Ahmet Baıtursynovtaı-aq bolar. Sol Ahań óziniń «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqalasynda bylaı dep jazady: «1903-jyly qolyma Abaı sózderi jazylǵan dápter tústi. Oqyp qarasam, basqa aqyndardyń sózindeı emes. Olardyń sózinen basqalyǵy sonsha, áýelgi kezde jatyrqap, kópke deıin tosańsyp otyrasyń. Sózi az, maǵynasy kóp. Tereń. Buryn estimegen adam shapshań oqyp shyqsa, azyna túsinip, kóbiniń maǵynasyna jete almaı qalady, – dep keledi de: – Biraq ol aýyrlyq Abaıdyń aıta almaǵanynan bolǵan kemshilik emes, oqýshylardyń túsinerlik dárejege jete almaǵanynan... Aıyp – jazýshyda emes, oqýshyda» dep tujyrymdaıdy. Uly ǵulama osy maqalasynda Abaı shyǵarmalarynyń kúretamyryn qalaı dóp basqan deseńizshi!
Alash azamattarynan keıin Abaıdy túbegeıli zerttegen, aqyn tulǵasyn kórkem sózben somdap, dúıim dúnıege tanytqan kisi – uly Muhań, Muhtar Áýezov ekeni belgili. Osynaý kıeli de qıyn taqyrypty sol kezde basqa bireý emes, Áýezovtiń qolǵa alýy – qazaqtyń baǵy dese bolady. Bul ózi – aǵysy qatty qos ózenniń bir arnada toǵysyp, qosyla jóńkilgenindeı, asa ǵajaıyp qubylys. Alaıda, uly aqyn ómirinen tórt tomdyq Epopeıa jazǵan, qanshama zertteý maqalalaryn arnaǵan sol Muhańnyń ózi Abaıdyń san-salaly qyrlaryn túgel aıtyp taýysa almaı ketti. Óresiniń, biliginiń jetpegeninen emes, aıtqyzbady. Uly jazýshynyń tiline tıek salyp, qalamyna qaraýyl qoıdy.
Iá, Abaı – telegeı-teńiz. Ol eshkimniń de qushaǵyna sımaıdy. Abaıdy taný – qazaq halqyn tanýmen birdeı. Óıtkeni qazaq qaýymyn dál Abaıdaı tanyp, Abaıdaı túsindirgen eshkim joq. Qazaqtyń boıyndaǵy min-merez, sher-shemen, kem-ketikti de Abaıdaı qazbalap, jerine jetkize ashyp kórsetken ekinshi adamdy taǵy tappaısyz. Tipti, baıybyna barmaǵan kisi «uly aqyn óz halqyn sumdyq jek kórgen be, qalaı» dep oılap qalatyndaı... Ony solaı ústirt túsingen mysyq tileýli bireýler keıingi kezde Abaıdyń traktattarynan orys gazetterinde úzindi aýdaryp basyp, «mine, ótken ǵasyrdaǵy qazaqtardyń sıqy osyndaı» dep tabalamaq bolǵany da jaıdan-jaı emes.
Ondaılar jalań sózge jarmasqanymen, Abaıdaı uly patrıottyń jan syryn, júrek lúpilin qaıdan túsinsin?! Anyǵyna kelgende, óz ultyn dál Abaıdaı súıgen adam joq shyǵar! Onyń aıtar syny, taǵar mini de, keıde óz aǵaıyndaryna kóńili tolmaı kúńirenýi de sol uly mahabbattan týǵan. Abaı – qazaq ultynyń rýhanı ákesi. Óz halqynyń balalyǵy men shalalyǵyn basqa uryp aıtý, kózge shuqyp kórsetý Abaıdaı ulylarǵa ǵana jarasady.
Merekelik shaǵyn maqalada biz Abaı týraly áldebir jańalyq ashaıyq degen oıdan aýlaqpyz. Tek buryn-sońdy jazylǵan eńbekterde boı kórsetip qalatyn keıbir túıitkilderge ǵana toqtalǵymyz keledi. «Senbe jurtqa tursa da qansha maqtap» dep aqynnyń ózi aıtqandaı, Abaı álemi qashanda kópirme maqtaýdy, syrty jyltyraǵan ásire qyzyl sózderdi qajetsinbeıdi. Keıde uly aqynǵa teńeý tappaı qalǵanda, «Abaı – paıǵambar» deıtinimiz bar. Bul sózdi burynǵy ótken uly bılerge de oryndy-orynsyz qoldanyp júrmiz. Sodan tıylýymyz kerek. Ásili, paıǵambardyń maǵynasy – Alla taǵalanyń jerge jibergen elshisi degendi bildiredi ǵoı. Eń sońǵy paıǵambar – Muhammed. Islam dinine bálendeı jetik bolmasaq ta, bárimiz de – sol Muhammedtiń úmbetimiz. Endeshe, saýatty adamdarsha ár nárseni óz atymen ataǵanymyz jón. Abaıdyń ózi de «men – paıǵambarmyn» dep aıtpaǵan. Allanyń ózine de, sózine de, onyń jerdegi elshisine de rııasyz sengen... Bizdińshe, Abaı – paıǵambar emes, uly ustaz, danyshpan aqyn, kemeńger hakim. Qazaqta óleń sózdi taqqa otyrǵyzyp ketken poEzııa patshasy. Biz aqyn boıynan joqty izdemeı-aq, baryn tanyp bilsek te azdyq etpeıdi.
Danyshpandyqtyń bir belgisi: adamzatqa ne qajet, ne qajetsiz, ne nárse máńgilik, ne nárse naýqandyq ekenin dál ajyrata bilýinde bolsa kerek. Keńes dáýirindegi keıbir zertteýshiler: «bárin bilip, bárin sezgen Abaı, amal ne, taptyq kúresti túsinbedi. Proletarlyq tóńkeristiń tabaldyryǵyna kelip toqtap qaldy» dep qatty qynjylýshy edi. Aqynǵa taǵar aıyptyń úlkeni de sol bolatyn... Iá, kemeńger Abaı «taptyq kúres» degenge bálendeı mán bergen emes. «Baıda meıir, kedeıde peıil de joq, ańdystyrǵan ekeýin qudaıym-aı!» dep, qoǵamnyń máńgi bitpes qaıshylyǵyn eki jol óleńmen aıtty da qoıdy. Uly gýmanıst adamzatqa qajet asyldy baılyqtan, ne kedeılikten emes, adamnyń óz boıynan: aqyl, qaırat, júrektiń úılesiminen izdedi. Aqynnyń ásire qyzylǵa qyzyqpaı, shyndyq pen ótiriktiń, aqıqat pen aıǵaıdyń shekarasynda kilt toqtaǵany qandaı kóregendik?! Aıǵaıdan birdeńe ónetin bolsa, bizdiń aqyndar jarysqa túskendeı tap tartysyn táýir-aq jyrlady ǵoı. Biraq sodan ne shyqty?
Iá, biz uzaq jyldar boıy Abaı murasyna tek taptyq turǵydan qaradyq ta, ol ashqan jańalyqtar men ol barǵan tereńdikterge kóp boılaǵanymyz joq. Aqynnyń dinge degen kózqarasy, kemeldikke jetken «tolyq adam» týraly qaǵıdalary sol kúıi qozǵaýsyz jatty. Sondaı tyń jatqan dúnıelerdiń biri – Abaı orys otarshyldaryn qalaı qabyldady, aqyn shyǵarmalarynda basqynshylarǵa qarsy saryn ańǵaryla ma degen saýalǵa tireledi. Aqynnyń «dúnıeniń kilti, óner-bilim – orysta» degen belgili sózin kóldeneń tartyp, «Abaı tym orysshyl bolǵan joq pa?» deıtinder de tabyldy. Keıingi kezde osy taqyrypta maqala jazǵan avtorlar Abaıdy «aqtaıtyn» dálelder izdep, qara terge túsip júr.
Iá, ákesi Qunanbaı qajy óz kezinde syn taqqanyndaı, Abaıdyń «orysshyl» bolǵany ras. Jalǵyz Abaı ǵana emes, onyń aldy-artynda jasaǵan Shoqan, Ybyraı syndy uly aǵartýshylar da osy joldy ustandy. Biraq sol uly ǵulamalardyń qaı-qaısysy da dúnıede bir-birine kereǵar eki Reseı baryn jaqsy bildi. Teginde, danyshpandar qatelespeıdi. Eger Abaı: «Óner-bilim – orysta» dese, sol zamanda ol da aıdaı aqıqat bolatyn. Árıne, uly aqyn dúnıe júzin túgel aralap kórgen joq. Alaıda ol kezde qazaq dalasymen irgeles jatqan elder ishinde óner-bilim, órkenıet jaǵynan dál Reseımen tereze teńestiretin jurt joq edi. Abaı zamanynda orystar óziniń altyn ǵasyryn bastan ótkizip jatty. Abaı úlgi tutqan, ónerinen óris taýyp, sarqylmas azyq alǵan ol kezdegi orys pen qyzyl ımperııa tusyndaǵy biz kórip júrgen orystyń úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Ne kerek, Qazan tóńkerisin jasaǵandar, basqa bodan halyqtardy bylaı qoıyp, orys halqynyń da betindegi qaımaǵyn sypyryp taýysqan ǵoı. Orys áýleti az jylda óziniń zııaly dvorıandarynan, isker kópesterinen, ónerpaz sheberleri men jer qadirin biletin aýqatty sharýalarynan jurdaı bolyp, biryńǵaı mujyqtar eline – teksiz tobyrǵa aınalyp shyǵa keldi. Sońǵy jetpis jylda orys atyn jamylǵan kirme jurt ókilderi Reseıdiń ıadrolyq qarýyn jasap, ǵylymyn damytyp, mýzykasyn, kınosyn kórkeıtip, qylaıaǵy shahmatyna deıin oınap bermegende, bul eldiń jaǵdaıy múlde múshkil bolar edi. Eger Abaı bir sát tirilip, ortamyzǵa oralar bolsa, «qalyń eli – qazaǵyn» ǵana emes, búgingi orysty da tanymaı qalar edi.
Al Abaı orys otarshyldyǵyn sezindi me, olar ornat-
qan tártipke qarsy kúresti me dep suraq qoıýdyń ózi ábestik. Ómir boıy «myńmen jalǵyz alysqan», jaraly júregi «mahabbat pen ǵadaýattyń maıdanyna aınalǵan» Abaı sonda kimmen shaıqasyp júr dep oılaısyz? Óz basynan yrqy ketken, sharasyz, kiriptar halqymen be? Joq. Uly aqyn otarshyldar ornatqan tártippen, solar egip ósirgen aram shóptermen alysyp ótti.
Ras, Abaı «mynaý – seniń jaýyń» dep basqynshylardy basqa uryp kórsetken joq. Óz halqyn baltaǵa – qarýly kóteriliske de shaqyrmady. Qarýly qaqtyǵys shyǵa qalsa, ol kezde onyń nemen tynaryn Abaı jaqsy bildi. Kenesary han bastaǵan ult-azattyq qozǵalysy qanǵa boıalyp, qasiretpen aıaqtalǵanda, Abaı ne bári eki jasta. Uly oıshyl keıin eseıe kele ol oqıǵany zerttemeýi, tıisti qorytyndy shyǵarmaýy múmkin emes. Bálkim, Abaıdyń baıandy da, beıbit kúres jolyn tańdaýyna sol oqıǵa sebep bolǵan shyǵar.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Abaı óz halqyn minep-synaǵanda, óte-móte óshige shúılikkeni: jańa zamannyń bı-bolystary, partııashyl, jikshil rýbasylary men el ishine iritki salǵan atqaminerler, qý-pysyqtar ekeni jurtqa belgili. Osylar kimder? Qaıdan paıda bolǵan adamdar? Qazaq halqy týmysynan solaı ma? Joq, álde zamanyna qaraı bertinde bitken minez be? Árıne, bulardyń bári de – qazaqqa bodandyq dáýirde keıin juqqan indet. Abylaı, Qabanbaı zamanynda bulardyń birde-biri bolmaǵan. Jańaǵy jaǵympaz, jemqor bolys ta, partııashyl, jikshil, qý-pysyq ta – bodandyq, quldyq dáýirdiń zaǵıp perzentteri... Abaı naızanyń ushyn eń aldymen osylarǵa qaratty.
Abylaı han dúnıeden ótken soń, Qazaq ordasy birte-birte ydyrap, soltústik aımaqtar Reseıdiń, ońtústik ólkeler Buhar men Qoqannyń telimine túskeni málim. 1822-jyly qazaq handyǵy taratylyp, okrýgtar men aımaqtar patsha úkimetine tikeleı baǵynatyn boldy. Bastan bılik, qoldan tizgin taıǵan soń, keshegi asaý-arda kóshpendiler baıyrǵy minezinen jańylyp, qolǵa turar qoı toryǵa aınaldy. Dala turǵyndaryna tán batyrlyq, márttik, seri-
liktiń ornyn endi jaltaqtyq, jasyqtyq, eki júzdilik basty. Opasyzdar men satqyndar sanatqa qosylyp, el qamyn jegen Edigeler qýǵynǵa ushyrady. Zamany solaı bolǵan soń, el ishi azǵyndap, baıaǵy batyrdan – barymtashy, barymtashydan – ury, urydan – qary, qarydan – bári týdy... Mine, uly Abaı eseıe kele osyndaı ortaǵa tap boldy. «Bas-basyna bı bolǵan» berekesiz jurtpen qaı bıikke shyǵarsyń? Qaı basqynshymen tiresersiń?!
Burynǵy babalar zamanynda bári basqasha bolǵanyn «otyz toǵyzynshy sózde» Abaıdyń ózi de eske alady: «Ras, burynǵy bizdiń ata-babalarymyzdyń bilimi, kútimi, sypaıylyǵy, tazalyǵy tómen bolǵan. Biraq bul zamandaǵylardyń artyq eki minezi bar eken... Ol eki minez qaısy deseń, áýeli ol zamanda el basy, top basy degen kisiler boldy... Ekinshisi – namysqor keledi eken. Ata atalyp, arýaq shaqyrylǵan jerde, aǵaıyn ókpe-aryzdyqqa qaramaıdy eken, janyn salysady eken».
Bul arada Abaı qazaqtyń táýelsiz, óz bıligi ózinde turǵan kezde namysyn eshkimge jibermeıtin, berekeli, irgeli el bolǵanyn aıtyp otyr. Amal ne, ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysyna kelgende, sodan jurnaq ta qalmady. Quldyq pen kiriptarlyq adamdar minezin qalaı ózgertti deısiz ǵoı? Oqyp kórińiz:
Máz bolady bolysyń,
Arqaǵa ulyq qaqqanǵa.
Sheltireıip orysyń
Shendi shekpen japqanǵa...
Ol zamanda qazaqtyń qoly jetken eń úlken mansap – bolys desek, el tizginin ustap júrgen sol bolystardyń sıqy álgindeı. Al endi myna joldarǵa nazar aýdaryńyz:
Bir arshopke shapany sondaı shap-shaq,
Múshesinen býynyp, basady alshaq,
Qasyn alǵa jymyryp keltirem dep,
Aq tymaqtyń qulaǵy saltaq-saltaq.
Jazdy kúni aq bórki búktelmeıdi-aq,
Qolynda bir sabaý bar o daǵy appaq.
Keregege sabaýyn shanshyp qoıyp,
Bórkin ilip qaraıdy jaltaq-jaltaq...
Bul kim deısiz ǵoı? Bul – aýylda tútin ańdyp, bos sandalbaımen kún ótkizetin, belgili kásibi, ne turlaýly eńbegi joq, «sympys sholaq, qý borbaılardyń» syrt kelbeti.
Sybyrdan basqa syry joq,
Sharýaǵa qyry joq,
Ótirik-ósek maqtanǵa
Aǵyp turǵan beıne sý.
At-shapannan kem kórmes,
Bireý atyn qoısa «qý»
Nemese:
Baryp kelse, Ertistiń sýyn tatyp,
Berip kelse bir aryz butyp-shatyp.
Eldi alyp, Edildi alyp esiredi,
Isip-keýip qabaryp kele jatyp...
Bul kim? Bul – azdaǵan hat saýaty bar, biraq bireýdiń ústinen aryz aıdap, pále jappasa ishken asy boıyna taramaıtyn, el ishin ala taıdaı búldirip júrgen qý-pysyqtyń naǵyz ózi.
Mine, Abaı ómir boıy osylarmen alysyp ótti. Yzaly júrek, doly qol bar ýytyn osylarǵa tókti. Solardy óltire synaý arqyly, otarshyldarǵa qarsy oq atty. Teginde, bodandyq pen kiriptarlyqtyń halyqqa tıgizetin eń úlken zardaby – bas erkińnen aıyrǵany, ne bar baılyǵyńdy bulap-talaǵany emes, jýyr mańda tazarmaıtyndaı etip, quldyqtyń neshe alýan dertin egip ketkeni. Qazir táýelsiz el bolǵan kezimizde bılikti de, baılyqty de qaıtaryp alarmyz-aý. Biraq otarshyldar boıǵa ábden sińirip ketken satqyndyq pen máńgúrttik túp etekten ońaı aıyryla qoıar ma eken?! Demek, Abaı bastaǵan kúres áli toqtaǵan joq. Uly aqyn óziniń oıly da, muńdy jyrlarymen bizdi áli de bolsa azattyqqa, kemeldikke shaqyryp turǵandaı.
Anyǵyna kelsek, Abaı týraly áńgime endi bastaldy. Biz bul sapar óz oıymyzdy osymen tııanaqtaımyz. Sóz sońynda aıtarmyz: qazaq mádenıeti tarıhynda Abaı – teńdesi joq dara tulǵa. Zamany bir eken dep, nemese basqa bir aımaqta týdy eken dep, onyń qataryna kim kóringendi tirkep jazýǵa bolmaıdy... Abaı – tarıhymyzda músheltoıyn búkil dúnıe júzi túgel atap ótip otyrǵan jalǵyz qazaq. Qazir sóz qadiri ketip, qazaqqa budan keıin aqyn-jazýshy qajet pe, joq pa dep júrgende, bul da bir abyroı boldy. Amal ne, bul joly qazaq eli atynan shet elderge toptanyp baryp, Abaıdy nasıhattaý – sheneýnikter sherýinen artylǵan joq. Tek, sol myrzalar Abaıdyń eń aldymen aqyn ekenin, jer sharyn aýzyna qaratqan – baılyq ta, mansap ta emes, kórkem sózdiń qudireti ekenin este ustasa bolǵany!
Qabdesh JUMADILOV
1995 jyl.
