AS BERÝ MÁDENIETIN QALYPTASTYRSAQ (Bizge «Ǵuryptyq qyzmetter hattamasy» da qajet)

14 tamyzda Qazaqstan Jazýshylar odaǵy men Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy birlese otyryp «As berý mádenıeti: salt sabaqtastyǵy, urpaq ulaǵaty» degen taqyrypta dóńgelek ústel basyndaǵy suqbat ótkizdi. Onda Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy Mereke Qulkenov, dinı basqarmanyń «Din men dástúr» bóliminiń meńgerýshisi Nurbek Áýezhanuly, Almaty qalasynyń bas ımamy Tólebı Dádiluly, ıslam ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Tóráli Qydyr «Qudaıy as berýde ysyrapqa jol bermeý jáne marqumdy jóneltý rásimin birizdendirý» taqyrybynda óz oılaryn ortaǵa saldy. Sol dóńgelek ústelde  biz de baıandama jasaǵan edik, qoǵamdyq ótkir másele bolǵan soń sol baıandamanyń yqshamdalǵan nusqasyn tómende nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyn.

                   *         *         *

   Qudaıy As berý – qazaq halqynyń ólim jóneltýdegi ejelden kele jatqan dástúri. Keı jerde buǵan marqumnyń osy dúnıedegi sońǵy dámi dep qarasa, basym jerlerde bul qaraly úıdiń marqumǵa o dúnıesi jaqsy bolsyn dep bergen sadaqasy dep qaraıdy. Sońǵysy kóńilge qonady.

Qudaıy As negizinen janaza shyǵarylyp, marqum jerlenip kelgen soń beriledi. Zırat basynan oralǵan jerleýshiler toby úıdegilermen kórisý rásimin jasaıdy. Molda marqumnyń jatqan ornynda Quran oqıdy. Kór qazǵandar dastarhan basynda qurmetpen arnaıy orynǵa otyrǵyzylady. Máıit jatqan jerge maısham jaǵý, bıdaı shashý jergilikti jerdiń ereksheligi bolýy yqtımal. Sharıǵatqa qaıshy amal retinde mundaı kórinister toqtatylǵany durys bolady.

   Qaraly dastarhan daraqylyqty kótermeıdi. Qudaıy as máziri qarapaıym bolǵany jón. As ta – tók ysyrapshyldyqqa jol berilmeıdi.

     Qazaqta marqumdy sol qaıtys bolǵan kúninde ıaǵnı tańerteń qaıtys bolsa –túste, túste qaıtys bolsa keshke jerleý dástúri joq. Ony úıinde bir tún qondyrady. Ony túnetý deıdi. Túnetý kezinde keı jerlerde máıitti kúzetý degen bolady. Máıit jatqan bólmeniń jaryǵyn óshirmeıdi. Tań atqansha uıqtamaı marqumdy eske alyp áńgime, ýaǵyz aıtyp otyrady. Keı jerlerde máıit jatqan bólmege qaptatyp maısham jaǵyp qoıady. Otbasy músheleri arasynda qorqynysh, úreı sezimderin seıiltý úshin bul joralǵyny saqtaýǵa bolatyn sııaqty. 

     Qonaq asy – marqum jerlenbeı turǵanda kóńil aıtyp kelgenderge, alystan jetken týǵan-týys, quda-jegjatqa arnap keshke beriletin ystyq dám. Onda janazasy áli shyǵarylmaǵandyqtan Quran oqylmaıdy. Qonaq asyn  qaraly otbasyn úlken shyǵynǵa ushyratatyn meıramhana, kafede emes kórshi-qolańnyń, jaqyn týystardyń kómegimen  óz shańyraǵynda yqshamdap bergen jón bola ma dep oılaımyz.   Negizgi maqsat – qaraly úıge kúsh túsirmeý, artyq salmaq salmaý. Qasıetti Quran ı Kárimniń «Aǵraf» súresiniń  31 aıatynda: «Jeńder, ishińder, biraq ysyrap etpeńder. Rasynda Alla ysyrap etýshilerdi jaqsy kórmeıdi» deıdi ǵoı.  

     Qonaq asy men Qudaıy astaǵy sóz. Qonaq asy men Qudaıy astaǵy kóńil aıtý lebizderi jaryssózge aınalmaý kerek. Munda negizinen marqumnyń ómir jolynan úzikter, qatar-qurbylarynyń shaǵyn estelikteri, sharıǵat joly men ımandylyq tártipteri aıtylǵany durys. Sóıleıtinder sany shekteýli bolýǵa tıis. Tórt-bes adam aıtsa jetedi. Toıdaǵy tilek aıtýshylar sııaqty uzaq-sonar dúnıeler jaraspaıdy.  Qonaq asy men Qudaıy asta vıdeomaterıal kórsetilmeıdi.

     Áıel obrazy jańa urpaq ákelýmen, ómir jalǵastyǵymen erekshelenedi. Sondyqtan Qonaq asy men Qudaıy asta, qaraly jıynda  áıelderdiń shetinen sheshensip ózeýrep birinen keıin biri sóz sóıleýi kóńilge múlde qonbaıdy. Mundaı orynsyz ádetti shekteý qajet.    

    Taǵy bir aıta ketetin nárse, jergilikti jerdiń ǵurpy-ádetterine qaraı myna máselelerdi túbegeıli sheshý qajet. Aıtalyq, janaza aldynda «Tóbe taratý» degen bar. Taıpa, rý, ata-ataǵa shapan taratylady.   

    «Jyrtys» degen bar. Ol kóbine jarty metrlik mata túrinde áıel adamdar arasynda  taratylady.

«Tábárik» degen bar. Ol jasy úlken  áıel adamdar qaıtys bolǵanda ıne-jip nemese basqa usaq-túıek zattar túrinde, oramalǵa túıilgen aqsha túrinde beriledi.

«Tıyn shashý» – janazadan soń máıit shyǵarylyp bara jatqanda artynan kúmis aqsha shashylady.

    Mine, ólim jóneltýge baılanysty osyndaı aýmaqtyq dástúrler bar. Olardy retteý úshin, ulttyq bir izge salý úshin   dinı basqarmanyń arnaıy pátýasy qajet sııaqty. Óıtkeni bulardyń birqatary sharıǵat talaptaryna qaıshy bolyp jatady. 

   Taǵy bir qıyndyq, marqum tanymal tulǵanyń (ol ózin musylman sanap ótken) áıeli orys bolsa nemese orys minezdi ateıst týystary bolsa kebindeýge qarsy bolyp, kostıýmmen jerleýdi, marqum áskerı adam bolsa tabytqa áskerı formamen salýdy talap etip turyp alady. Ony kóndirý óte qıynǵa túsip jatady. Osyndaı jaǵdaıdyń aldyn alý úshin quziretti organdar tarapynan  bárine ortaq ǵuryptyq qyzmetter hattamasy  (protol rıtýalnyh ýslýg) jasalyp bekitilgeni durys sııaqty...

Sizder qalaı oılaısyzdar?

Jazýshy-pýblıtsıst

    Marat Baıdildauly (Toqashbaev)