Ahat ShÁKÁRIMULY: ShÁKÁRIMNIŃ TAǴDYRY
Ákeı kóp jylamaıtyn, berik bolatyn. Jylaı qalǵanda óńi buzylmaı, kózinen jas parlap qana aǵatyn. Nelikten jylady eken degen oı kelip, «Nege jylaǵansyz?» — dep suradym. «Ótken bir jaǵdaı esime túsip, kóńilim bosap, kózime jas keldi» — dedi. «Basqa jurt qazaqty, ásirese, ózimiz — nadan, bilimsiz, ónersiz, mádenıetsiz deımiz. Ónersiz nadan qalǵanymyz ras. Biraq, jete teksersek, bizdiń de zor bilimdi adamdarymyz bolǵan. Jer júzine jaıylǵan, ǵylym izdep, ómirin sarp etken babalarymyz ótken, Ábýnasyr, Ábýsına, Qorqyt, Ulyqbek, taǵy - taǵylar túrik qaýymynan, bizden shyqqan. Tipti keshegi ótken Ánet Babańnyń ózi ǵalym - fılosof adam eken. Sony da tanı almaı, baǵa bere almaı keldik qoı. Abaıǵa ne qylmadyń, ne kórsetpedik — qarǵadyq, sóktik, jala japtyń, urdyq, soqtyq, talas-tartys, rý partııasyn qýýmen óttik qoı.
Naqyl sózderdiń nesi, altyn qazynanyń qorlaryn jasaǵan — Asan, Buqar, Marabaı, Mapqasqa, Ótegen, Úmbeteı sııaqty dúldil, tókpe aqyn, jyraýlar, osylardy jete uǵyp, túsine aldyq pa? Joq! Osylardy oılap otyryp, Ánet Babańnyń úsh aýyz sózi esime túsip, sol kózimnen jas shyǵardy. Arǵyn Qazybek qazaqta jasynan talapty, sanasy erte oıanǵan, ózgeshe týǵan adamnyń biri bolǵan.
Ánet Babań Buhardan onshaqty jyl oqyp, on eki fán ǵylymyn bitirip kelgen soń, úsh júz qazaq balasynyń Jeti jarǵy bıiniń biri boldy. Qazybek jas jigit kezinde, Ánet babańnan qazaqtyń jol-jobasyn, bilim úırenemin dep, kóship kelip, bir jyl babańnyń qasynda bolyp, aqyl-keńes alady. Qazybek keterinde Ánet babańa mynadaı suraq qoıady. Qazaqtyń aıtylǵan zań - jobalarynda — «Qasań daýǵa» (demek, aıtýshy — baıshógeli joq daýǵa) nege bir toqtam aıtpaǵan?» — deıdi. Babańnyń «Qasań daýǵa» aıtqan toqtamy: «Qazaq joly qanaǵat, bu da joldan adaspas, «Qasańdaý» emi sharaǵat, buǵan eshkim talaspas» — deıdi.
Jáne Qazybek bylaı dep suraq qoıady: «Jer daýy, jesir daýy, urlyq — ótirik, kúná, neshe túrli nárselerge ózderinshe toqtam aıtqan. Al sol talas - tartystyń: daý -janjaldyń, urys - tóbelestiń, adamdy ardan kústirtip, qııanat, zulymdyq qyldyratyn, adamdardyń bastaryn bir jerge syıdyrmaıtyn ne? Olar qaıdan shyǵady? Soǵan jýymasaq, jamanshylyq bolmaıdy dep nege kórsetpegen?» — deıdi.
Ánet-Babań kóp oılanyp otyryp: Arabsha «Hakim», qazaqta «Ákim» degen sóz bar. Bul sóz úsh áripten quralady — a, k, m. Sol bir aýyz sózdi eki ret aıtsaq — akm-akm bolyp, alty árip bolady. Eki «a», eki «k», eki «m». Osy alty árip — alty aýyz sózdiń bas áripteri. Mine, osy alty aýyz sóz joǵarǵy aıtylǵan jaman qylyqtardyń shyǵatyn kózderi. Adam balasyn ardan ketirip, qııanat - zorlyq, mansap - maqtan, talas týǵyzatyn da, dúnıeni buzyp tynshytpaıtyn da osylar.
Basqy eki — «a», biri — «altyn». Altyn, pul, baılyqqa kórse qyzyqpaıtyn, oǵan ar-ımanyn satpaıtyn adam az.
Ekinshi «a» — «áıel»: áıelge, qyzyǵý, qyrqysý, talasý, áıel týraly teńsizdik bári osydan shyǵady.
Eki «k»-niń biri — «kek», biri — «kejir», «kek» qýǵan adam ońbaıdy. Bireý jyqsa kegimdi alam dep sen qýasyń, sen qýsań ol «kek» qýady. Osy «kek» qýý dúnıeni tynshytpaıdy. «Kek qýǵan, kek saqtaǵan ońbas» — degen osy.
Ekinshi «k» kejir - qısyq. Kejirlik — adamnyń qasıetsiz mineziniń biri. Kejir - qısyq adam; ózi bilmeıdi, bireýdiń taza aqyl keńesin almaıdy. Óz degenimdi isteımin dep talasady, jaǵalasady, tynym tappaıdy, basqaǵa tynym taptyrmaıdy.
Eki «m»-niń biri — «maqtan», biri — «mansap». Maqtanbaıtyn, maqtanǵa mastanbaıtyn adam az. Maqtanda tazalyq, ádildik bolmaıdy. Maqtanshaq — baıysam, basqadan assam degizip, arsyzdyqqa sheıin aparady.
Al, «mansap» — bul «mansapqorlyq», ákim bolsam, barlyǵyna ózim qoja bolsam, bar adamdy bir shybyqpen aıdasam degen eń aıýandyq pıǵylǵa aparatyn, dúnıeni buzatyn, keseldiń biri. Bular adam balasynyń basyn da qospaıdy, adaldyqty, adamgershilikti de istetpeıdi.
Suraǵyńnyń túbi «Ákim» degen sózde boldy ǵoı. Áliń kelse, «Ákimdi» durys ustap, saqtanyp júrgeısiń», — depti.
«Babańnyń sol alty árpinen shyǵa almaǵan ekenbiz ǵoı degen oı kózime jas keltirgeni. Arǵylardyń ózin qoıǵanda keshegi babań, fılosof emes pe?» — dedi.
Ahat ShÁKÁRIMULY
