ADAM SÓZINIŃ DINI JÁNE TÚRKILIK MÁNI

Annotatsııa

Bul maqalada «adam» sóziniń shyǵý tórkini dinı ádebıetterdegi túsinikter men túrki tilderiniń ishki morfologııalyq qurylymyna negizdelgen kózqarastar turǵysynan salystyryla zertteledi. Dinı mátinderdegi «Adam» esiminiń semantıkasy – topyraq, jer, qara tús uǵymdarymen baılanystyrylsa, túrkilik Etımologııa bul uǵymdy «adasý» (jolynan jańylý) túbirinen taratady. Maqalada osy eki baǵyttaǵy túsinikter salystyrylyp, «adam» sóziniń maǵyna qabattary taldanady.

Kirispe

Adam — adamzattyń ózin-ózi tanýdaǵy eń basty ataýy. Bul ataýdyń maǵynasy men shyǵý tórkini ártúrli órkenıetterde, dinderde jáne tildik júıelerde árqıly túsindiriledi. Islam, hrıstıan jáne ıýda dinderinde Adam — alǵashqy paıǵambar ári barlyq adamdardyń atasy retinde beınelenedi. Al túrkilik tildik júıede bul sózdiń tamyry men túbir maǵynasy ózgeshe baǵytta ashylady. Bul maqalada osy eki kózqaras toǵysynda ǵylymı-salystyrmaly saraptama jasalady.

Dinı ádebıetterdegi túsinik

2.1. Islam tápsirlerindegi maǵyna

Quranda Adam – jerdiń topyraǵynan jaratylǵan alǵashqy paıǵambar. Onyń esimi «آدم» (Ādam) dep beriledi. Kóptegen ıslam tápsirleri onyń esimin arab tilindegi «adım» (أديم) – ıaǵnı «jer beti» nemese «topyraq» sózimen baılanystyrady (Ibn Kasır, Tabarı, Zamahsharı).

2.2. Ivrıt jáne Taýrattaǵy Etımologııa

Iýdaızmde Adam sózi ıvrıtshe אָדָם (adam) túrinde jazylady. Bul sózdiń túbiri אֲדָמָה (adamah) – «topyraq» uǵymyn bildiredi. Osyǵan súıene otyryp, ıýdaızm Adam esimin «topyraqtan jasalǵan» degen maǵynada qarastyrady.

2.3. Hrıstıan dinindegi túsinik

Hrıstıandyq mátinderde de Adam – Qudaıdyń qolymen topyraqtan jasalǵan alǵashqy adam retinde beınelenedi (Bytıe, 2:7). Latynsha mátinderde homo ex humo – «topyraqtan shyqqan adam» tirkesi qoldanylady.

Túrki tilindegi morfologııalyq taldaý

3.1. Túrkilik «ada» etistigi

Qazirgi qazaq tilinde ada — joǵalý, jolynan jańylý degen maǵynada qoldanylatyn kóne etistik. Bul túbirden kóptegen týyndy sózder taraǵan: adasý, adasqan, ada-kúde.

3.2. -m jurnaǵy

Túrki tilderindegi -m (-ym, -im) — etistikten esim týdyratyn ónimdi jurnaq. Mysaly: sen-im, aǵ-ym, ból-im, shymshy-m, jar-ym. Bul jurnaq bir rettik áreketti nemese qasıetti bildiredi.

3.3. Adam = Ada + -m

Osyǵan súıene otyryp, «ADAM» sózi tómendegideı morfologııalyq qurylymmen taldanady:

Quram Maǵyna

ADA Jolynan jańylý, adasý (etistik)

-M Bir rettik, esim týdyrýshy jurnaq

ADAM Bir ret adasýshy, jol izdeýshi jan

Salystyrmaly taldaý

Qaınar Etımologııa Maǵyna

Quran (arabsha) Ādam ← adim Jer, topyraq

Taýrat (ıvrıt) Adam ← Adamah Topyraq

Túrki tilderi Ada + m Jolynan jańylýshy, izdenýshi jan

Bul salystyrýdan baıqaıtynymyz: dinı túsinikte Adam — materıaldyq jaratylys (topyraqtan jasalǵan), al túrkilik túsinikte Adam — rýhanı-psıhologııalyq mánge ıe: adasýshy, jol izdeýshi, ıaǵnı tulǵalyq damý jolyndaǵy jan.

Fılosofııalyq tujyrym

Túrkilik túsinikte adam — qatelik jasaýshy, izdenýshi bolmys. Bul dinı túsiniktegi «kúná», «synaq», «jerge túsý» uǵymdarymen úndesedi. Osy arqyly eki mádenı-tildik júıe adam tabıǵatynyń qaıshylyqqa toly bolmysyn óz tilinde ártúrli tásilmen bildiredi.

Qorytyndy

«Adam» sóziniń shyǵý tegin túsindirýde ártúrli dástúrler árqıly kózqaras ustanady. Dinı ádebıetterde ol topyraqpen baılanysty jaratylys retinde qarastyrylsa, túrkilik morfologııalyq júıe bul uǵymdy adamnyń adasýǵa, izdeýge beıimdiligi arqyly túsindiredi. Túrki tilindegi «ada» + «-m» modeli adamdy izdenistegi, jol tańdaýdaǵy, qatelik pen túzelý arasyndaǵy tirshilik ıesi retinde kórsetedi. Bul túsinik fılosofııalyq turǵyda tereń ári mazmundy.

 

Órken TOQTARULY