ÁBÝ NASYR ÁL-FARABI JÁNE ABAI QUNANBAIULY DÚNIETANYMYNYŃ EREKShELIKTERI
Topyraǵyn túrtseń tarıhy sóıleıtin qazaqtyń kıeli Uly Dalasy qashan da, qaı zamanda da zańǵar tulǵalarynan kende bolmaǵan. Kez kelgen halyq ótken tarıhynan, tulǵalarynan nár alyp, jarqyn bolashaqqa nyq senimmen qadam basa alatyndyǵy aqıqat. Sebebi, kez kelgen ult tarıhyndaǵy uly tulǵalardyń alar orny erekshe. Mine sondaı uly tulǵalar qatarynda, qazaq rýhanııaty shyńynyń bir basynda búkil shyǵysty moıyndatqan Ábý Nasyr ál-Farabı tursa, ekinshi basynda ózindik gýmanıstik oılarymen batysty tánti etken Abaı Qunanbaıuly tur. Ábý Nasyr ál-Farabı jáne Abaı Qunanbaıuly sekldi uly tulǵalar arqyly qazaq dalasynda ejelden jazý men syzýdyń, órkenıettiń, ǵylym men bilimniń, mýzyka, jazba ádebıettiń órken jaıǵanyn búkil álemge pash etetin bolamyz.
Zertteýshi ǵalym A.Mashanov «Ál-Farabı jáne Abaı» atty 1989 jyly jaryq kórgen eńbeginde: «Ál-Farabı men Abaı arasyn jaqyndastyrý, olardy úndestirý, bizdiń halqymyzdyń myń jyldyq rýhanı, mádenı-rýhanı dúnıesin tiriltý degen sóz. Demek bul zor maqsatty halyqtyq is dep bilý kerek… Al, osy eki alyp tulǵany jeke-jeke tanýda edáýir ister istelgeni ras. Biraq bulardyń arasyn jalǵastyryp turǵan ǵajaıyp názik, tamasha berik rýhanı jipti biz áli taba almaı júrmiz: biraq onyń baryn anyq sezsek te, ony «kórýden» áli shalǵaı jatyrmyz, – deıdi.
Ábý Nasyr ál-Farabı babamyz kóne qala Otyrarda 870 jyly dúnıege kelip, 950 jyly Shamda (Damask) qalasynda kóz jumǵan. Ǵulama babamyz 160-tan astam traktat jazyp, álemniń 70-ke jýyq tilin meńgergen eken. Eń tanymal eńbekteriniń qataryna «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» atty jazbasy kiredi.
Ábý Nasyr ál-Farabı babamyzdyń qazaq topyraǵynda dúnıege kelgenin qazirgi tańda búkil álem moıyndap otyr.
Al, Abaı Qunanbaıuly 1845 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy (burynǵy Semeı ýezi) Abaı aýdanynda (burynǵy Shyńǵystaý oblysy) Shyńǵys taýynyń baýyrynda dúnıege keldi. Ol aýyl moldasynan oqyp júrgen kishkentaı kezinen-aq zerektigimen kózge túsedi. Keıin ol Semeı qalasynda 3 jyldyq medrese tárbıesin alady. 1904 jyly dúnıeden ótken.
Biz búgingi taqyrybymyzǵa arqaý etip otyrǵan Ábý Nasyr ál-Farabı jáne Abaı Qunanbaıulynyń ómir súrgen dáýirleriniń arasynda edáýir aıyrmashylyq bar. Shamamen H ǵasyr (1000 jyl). Al, biraq bul eki tulǵanyń eńbekteri men ustanymdarynda, rýhanı tutastyǵynda qandaı baılanystar bar, sony saralap kóreıik.
Qazaqtyń en dalasy, shyǵys-túrki mádenıeti – bul ál-Farabı men Abaı úshin birdeı rýhanı bastaý, qaınarbulaq, olardyń arasyn jalǵastyrar arqaý, úndestik, keıbir ıdeıalarynyń bir-birine til qatyp turǵandyǵy, baılanystylyq bolǵandyǵyn rastaıdy.
Abaı Qunanbaıuly jastaıynan oqý-bilimge qushtar bolyp, Shyǵystyń, uly aqyndary Fırdoýsı, Nızamı, Hafız, Jamı, Saǵdı, Naýaı, Sáıhalı jáne basqa da alyptardyń sıqyrly áýez, bıik rýh, qıynnan qıyndasqan shynaıy sheberliktiń úlgisindeı ǵajaıyp poEzııasynyń aıasynda tárbıelenip, ómir boıy solardyń dástúrinen qol úzgen emes. Óıtkeni, Shyǵystyń oıshyl aqyndary adamnyń tabıǵatyn tereńnen uǵatyn erekshe qasıeti, onyń bolmysyna, rýhanı jan dúnıesine erekshe áser etti.
M.Áýezov bir esteliginde: «Abaıdyń danalyq darııasynyń bastaýynda úsh kózi bar, olar: birinshi qazaq halqynyń kóneden kele jatqan mádenıeti-óneri, ekinshisi orys mádenıeti, sol arqyly batys mádenıeti, úshinshisi arab mádenıeti» - degen eken.
Ál-Farabı: «Árbir adamnyń álemde (dúnıede) óz orny bar», dese Abaı ony óz óleńinde bylaısha jańǵyrtady: «Sende bir kirpish dúnıege, Ketigin tap ta, bar, qalan!» dep, urpaqtyń el ómirinde eleýli oryn alatynyn shegelep aıtqan.
Uly babamyz Ábý Nasyr ál-Farabıden mura bop qalǵan «Memleket qyzmetshisiniń naqyl sózderi» degen traktaty da bar. Ol osy eńbeginde ǵylym men bılikti birlikte qarastyrýǵa tyrysady. Kóne fılosof Arıstoteldiń «Bılikti satyp alǵandar – odan paıda tabýdy ádetke aınaldyrady» degen tujyrym-oıyn odan ári damyta túsedi. Sol sebepti de joǵarydaǵy eńbekte qalalardy qalaı basqarý kerektigin, ony kim basqarǵany durys ekenin tizbelep, ózgeshe oı túıgen. Ári bilimdi, iri aqyldy, ári taza nıetti adam ǵana shahar turǵyndary turmysyn jaqsartyp, baqytqa jetýge yqpal etpek deıdi. Qysqasy, fılosof ǵalym ǵylym jetistikteri men bılik ádisterin neǵurlym bir-birine jaqyndata tússek, soǵurlym ómir de alǵa basady, tirshilik te jaınaı bermek dep túıin jasaǵan. Bylaı qarasaq, babamyzdyń on bir ǵasyr buryn aıtyp-jazyp ketkenderi áli de mańyzdy bolyp kórinedi.
Sol sekildi Abaı Qunanbaıuly da óz zamanyndaǵy ádiletsiz bılikti synǵa alady. Sonymen qatar halyqtyń mereıin tek óner-bilim ǵana ushpaqqa shyǵaratyndyǵyn talaı óleńderine arqaý etkendigin jaqsy bilemiz.
Ál-Farabı men Abaı óz oılaryn ár túrli sózben jazsa da, olardyń maǵynasy bir-birimen astasyp jatyr. Abaıdyń qara sózi men óleńderin oqyǵan adam ómirin bosqa ótkizbesi anyq. Sebebi, olardyń árbir joldary men shýmaqtary parasattylyq pen aqyldylyqqa, bir sózben aıtqanda ómirdi laıyqty súrýge úıretedi. Abaıdyń óleńderinen ar-uıat, eńbek, namys, adamgershilik uǵymdaryn jıi kezdestirýge bolady. Mysaly: «Adasqannyń aldy – jón, arty – soqpaq» dep atalatyn óleńinde el kezip ýaqytyn qydyrysqa ótkizip júrgen adamdar jaıly aıtady. «Ǵylym tappaı maqtanba» dep atalatyn óleńinde adamnyń neden asyq jáne nege qashyq bolý kerek ekendigin naqty kórsetedi. Sonymen qatar, ár pendeniń ómirde óz ornyn tabýy tıis deıdi, zamanaýı sózben aıtsaq ár tiri jan ıesi ózine unaıtyn salada qyzmet etip, óz eliniń damyp kórkeıýine úlesin qosqany abzal. Bul biz joǵaryda atap ótken Ál-Farabı babamyzdyń «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» atty eńbeginiń mazmunymen ushtasyp jatyr.
Ál-Farabı ázil men kúlki sııaqty qubylystarǵa moraldyq-Etıkalyq turǵydan baǵa beredi. Qoǵamdaǵy árbir qubylys shekten shyǵyp ketken jaǵdaıda adamǵa teris áser etetini sııaqty adamnyń minez-qulqyndaǵy shamadan asyp ketken kórinister de izgi qasıetterge keri yqpalyn tıgizedi. Osy pikirin túıindeı kelip, Farabı: «ázilqoılyq – ázildi shekten tys qoldanýdan bolady. Al ázildeý ońaı bolǵandyqtan, biz soǵan beıim bola bastaımyz. Endi bizge qalǵany bir shetkerilikten ekinshi shetkerilikke nemese ortasha mólsherge aýysýdy jeńildetý úshin qandaı amaldar bar ekenin bilý» dep jazady. Ál-Farabıdiń osy moraldyq-Etıkalyq tujyrymyn Abaı óziniń «Tórtinshi sózinde» jetildire túsedi: «Kúlkige salynǵan kisi ne sharýadan, ne aqyldan, ne bir uıat kelerlik isten qur, ǵafıl kóp ótkizip otyrsa kerek» - dep, ál-Farabıdiń kózqarasyn qýattap turǵandaı.
Ál-Farabı óziniń «Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastary» atty fılosofııalyq traktatynda «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» sııaqty uǵymdarǵa túsinik bere kelip: «Júrek – basty múshe, muny tánniń eshqandaı basqa múshesi bılemeıdi. Budan keıin mı keledi. Bul da basty múshe, biraq munyń ústemdigi birinshi emes» - deıdi. Ál-Farabıdiń «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» jónindegi fılosofııalyq tujyrymy Abaıdyń «On jetinshi sózinde» óziniń logıkalyq jalǵasyn tapqan sııaqty. Abaıdyń osy sózinde «Qaırat», «Aqyl» jáne «Júrek» úsheýi árqaısysy ózin myqty sanap, aıtysyp, talasyp, aqyry «ǵylymǵa» kelip júginedi. Sonda «ǵylym» bul úsheýińniń de aıtqandaryń ras, úsheýiń de qajetsiń: «Eı, Qaırat, sensiz eshnárseniń bolmaıtuǵyny da ras, biraq qarýyńa qaraı qataldyǵyń da mol, paıdań da mol, biraq zalalyń da mol, keıde jaqsylyqty berik ustap, keıde jamandyqty berik ustap ketesiń, sonyń jaman» - depti. Budan keıin «ǵylym» óz sheshimin «Aqylǵa» aıtypty: «Jaratqan táńirini de sen tanytasyń. Jaralǵan eki dúnıeniń jaıyn da sen bilesiń. Biraq sonymen turmaısyń, amal da, aıla da – bári senen shyǵady. Jaqsynyń, jamannyń – ekeýiniń de súıengeni, sengeni – sen; ekeýiniń izdegenin taýyp berip júresiń, sonyń jaman», – depti. Budan keıin Abaı osy úsh kategorııa jaıynda túıin jasap, Ál-Farabıdiń joǵaryda aıtylǵan pikirin óz oqyrmanynyń uǵymyna laıyqtap jetkizedi. Abaı osy úsheýiniń basynda qos, bárin de «Júrekke» bılet, – dep uqtyryp aıtýshynyń aty «ǵylym» eken. – Osy úsheýiń bir kiside meniń aıtqanymdaı tabyssańdar, tabanynyń topyraǵy kózge súrterlik qasıetti adam sol. Úsheýiń ala bolsań, men «Júrekti» jaqtadym. Qudaıshylyq sonda, qalpyńdy taza saqta, qudaı taǵala qalpyńa árdaıym qaraıdy dep kitaptyń aıtqany osy» - degen qorytyndyǵa keledi.
Ál-Farabıdiń «qaırat», «aqyl» jáne «júrek» jaıyndaǵy fılosofııalyq oı-pikirlerin Abaı óziniń «Ásempaz bolma árnege» atty óleńinde de ári oıshyl-kemeńger, ári asa daryndy sóz zergeri retinde oqyrmanǵa zor sheberlikpen jetkizgen. Abaı aqyl men qaırattyń ıesi bolǵan adamdy «jarty adam» deıdi. Óıtkeni ondaı adam tek «sýyq aqyl» men «júgensiz qaırattyń» ǵana ókili. Al boıyna osy eki qasıetpen qosa-qabat ádilet-shapqat (júrek) bitken adam ǵana «tolyq adam», ıaǵnı ol endi «nurly aqyldyń ókili» dep tanylady. Sóıtip, Abaıdyń «nurly aqyl» jaıyndaǵy tujyrymynyń qaınar-bastaýlary ál-Farabıdiń ıntellekt týraly iliminde jatqanyn ańǵarý qıyn emes.
Ál-Farabıdiń áleýmettik-Etıkalyq kózqarastaryn bildiretin zertteýleri de barshylyq. Oǵan «Baqyt jolyn silteý», «Azamattyq saıasat», «Memlekettik qaıratkerlerdiń naqyl sózderi», «Baqytqa jetý jolynda» dep atalatyn ǵylymı eńbekteri jatady. Ál-Farabı óz zertteýlerinde Etıka, moral máselelerine erekshe nazar aýdarǵan. Etıkanyń zerteý obektisi – moral, minez-qulyq, ádeptilik normalary ekenin jan-jaqty dáleldegen. Ál-Farabıdiń aıtýy boıynsha, Etıkanyń eń joǵary kategorııasy – baqyt. Sonymen qatar ol adam boıyndaǵy aqyl-parasatty Etıkalyq-adamgershilik qasıetterden bólip qaraýǵa bolmaıdy degen pikir aıtady. Aqyl men adamgershilik, qaıyrymdylyq ózara tabıǵı túrde baılanysyp jatqan qubylystar ekenin túsindiredi.
Qoryta aıtqanda qazaqtyń mańdaıyna bitken myń jylda dúnıege bir keler alyp danalardyń rýhanı tutastyǵynyń buzylmas tuǵyrnamasynyń biz búgin bir parasyn asha alsaq sol úlken jetistik. Ál-Farabıdiń traktattarynda da Abaıdyń qara sózderinde de – bilim, meıirimdilik, sulýlyq úsheýiniń birligi basym. Bul eki ǵulamanyń adamgershilik ıdeıalary álemge keń tarady. Olar aqyl-oı men bilimniń bıik mánin dáriptedi.
Tarıhshy, ǵalym Á.X.Marǵulan aıtqandaı: «Abaı men Ál-Farabıdiń kózdegeni adamdardyń rýhanı baılyǵy, olardyń baqytty bolýy men ásemdikke umtylýy bolyp tabylady». Qazaqtyń baǵyna bitken maıtalman tulǵalary Abaı men Ál-Farabı ár dáýirde ómir súrgenimen, ekeýiniń artynda qaldyrǵan eńbekteri men jazbalarynda aıtqan danalyq, ǵıbratty sózderiniń arasynda úlken baılanys jatyr. Biz bul tulǵalardy, ózderi aıtqan ǵylymı-tanymdyq oılary arqyly tanyp bilemiz. Abaı men Ál-Farabıdiń oı-tolǵamdary halqymyzdyń úlken murasy.
Medet HALYQOV
