ABAIDYŃ ÁL-FARABIDI TANÝY

Uly Abaı ómir boıy dúnıeden jıyp-tergen oı nárin týǵan halqyna baǵysh­taǵanda únemi ádilet pen aqyldyń tegeý­rindi tezine salyp, synshyl oı eleginen ótkenderin ǵana usynýdy maqsat tutqan.

Ádilet pen aqylǵa

Synatyp kórgen, bilgenin,

Bilgizer alys jaqynǵa

Solardyń sóıle degenin, –

dep, óz shyǵarmalarynda nár tartqan rýhanı bulaqtar tórkinin jasyrmaıdy. Onyń

Ǵylymdy izdep,

Dúnıeni kózdep,

Eki jaqqa úńildim, –

dep, qaıyryla eskertýinde tereń syr jatyr. Iaǵnı Abaı dúnıetanymynyń bel­gili dárejede bastaý alar rýhanı kóz­derin tanýda osy óleń joldary – aqyn mura­syn zert­teý­shilerdi birden-bir durys baǵytqa sil­ter temirqazyqtaı, adastyrmas nysana.

Janama derekter kóziniń bir salasy retinde Ábý Nasyr ál-Farabı men Abaı pikirindegi keıbir sabaqtastyqtardyń bolmysyna nazar aýdaryp, pikir sarabyna salǵanda aldymen, árıne, qazaq jeriniń uly eki oıshylynyń kózqarastary men tanymyndaǵy uqsas jaqtary bólekshe sóz etilmek. Abaı shyǵarmalaryndaǵy oı jeli­siniń nár alar rýhanı kózderin ózi siltep otyrǵan týra jáne janama derek­termen salystyra otyryp asha al­saq qana kózdegen maqsatqa birshama ja­qyndaı túspekpiz. Bul ispettes janama derekter kóziniń birine uly ǵulama ál-Farabı men Abaı muralaryndaǵy oı jelisinde oryn alǵan pikir sabaqtastyǵyn da jatqyzar edik.

HI ǵasyrdan bizge jetken birden-bir ádebı muramyz «Qudatǵý bilikpen» Abaıdyń tanystyǵy jaıynda naqty jazba derek bar, al ál-Farabı eńbekterimen tanys­tyǵy jóninde ázirshe naqty málimet qolda joq. Degenmen ál-Farabı eńbek­terin Abaı bilgen degen pikirdi erterekte professor Ǵ.Saǵdı: «...fılosofııaǵa, danalyqqa zor mán bergen osy ǵaqylııalar kitaptarynan da maǵlumaty bar edi», dep atap kórsetken bolatyn.

Shyndyǵynda, ál-Farabı men Abaı dúnıetanymyndaǵy keıbir oı-pikirler sabaqtastyǵynda salystyra qaraǵannyń ózinde-aq belgi berip, menmundalap tura­tyn iliktestik barshylyq.

Ál-Farabı men Abaı shyǵarmashy­lyǵyndaǵy pikir sabaqtastyǵyn, aqyn shyǵarmashylyǵy nár tartqan rýhanı kózderiniń túp-tórkinderin izdegende bizdińshe, aldymen eki uly oıshyl aıtatyn «jan qýaty» nemese Abaıdyń óz sózimen atasaq, onyń «ózin tanymaqtyq» jónindegi kózqarasyna aıryqsha nazar aýdarý qajet bolady.

Adamzat tarıhynda ǵylymı oıdyń úzdiksiz damý barysynda «ózin tanymaq­tyq» nemese «jan qýaty» týraly oılar­dyń qalyptasý joldaryn tanyp bilý kúrdeli problemaǵa aınalyp, o bastan-aq qarama-qarsy kózqarastar ópic aldy. Adamnyń «ózin tanymaqtyq» jónindegi ilimniń bastapqy qadamy kóne dúnıe fılosoftarynan bastalsa da, ony óz zamanynda ǵylymı júıege túcirip, qalyptastyrǵan ál-Farabı eńbegi erekshe kózge túsedi. Sońyra bul joldy ǵylym sańlaqtary: Ibn-Sına, Ibn-Baja, Á.Naýaı, Ǵulamahı Daýanı, Júsip Kara­baǵılar jalǵastyrǵan.

Adamnyń «ózin tanymaqtyǵy» jónin­degi Abaı shyǵarmalarynda mol taratyl­ǵan pikirlerdiń túp-tópkini osy ǵalymdar eńbegindegi oıǵa baryp ushtasady. Jalpy «jan qýaty» nemese «ózin tanymaqtyq» jaıly kúrdeli oı sarabyna qazaq topy­ra­ǵynda arǵy zamanda ál-Farabı, sońǵy dáýirde Abaı ǵana tereń barlap barǵan tárizdi. Abaı óleńderi men qarasózderinde jan qýaty jaıly oı tolǵaýynda: «jan qumary», «jannyń jıbılı qýaty», «jan qýaty», «jannyń azyǵy», t.b. osy ispettes fılosofııalyq saryndaǵy oılaryn taratqanda: «Jan qýaty degen qýat bek kóp nárse, bápin munda jazarǵa ýaqyt syıǵyzbaıdy», dep aıryqsha eskertýinde belgili sebep te bar. Bul pikirde Abaıdyń «ózin tanymaqtyǵy» jónindegi ilimniń arǵy-bergi tarıhymen tolyq tanystyǵy anyq baıqalatyndyǵy bylaı tursyn, óz tarapynan taratpaq bolǵan oılaryn keń túrde kósile jazyp, tyńdaýshylaryna molynan jetkize almaǵan ókinishi de seziledi.

Jan qýaty jóninde ál-Farabı qol­­dan­ǵan fılosofııalyq termınder Abaı­dyń óleńderi men 7, 17, 27, 38, 43-q­a­ra­­sózderinde sol túpnusqadaǵy kal­pynda nemese qazaqy uǵymǵa saı balama sóz­der­men tóleý sala bepilýi kezdeısoq qu­by­lys bolmasa kerek-ti. Abaı Batys, Shy­­ǵys fılo­­sof­tarynyń termın sóz­de­rin qaz qal­pynda qoldana bermeı, keıde tyń­­daý­shy­larynyń uǵymyna, oı ópisine la­ıyq­­tap, ana tilimizde balamasy bar sóz­der­­men batyl aýystyryp otyrǵan kezderi de bar.

Abaı shyǵarmalarynda (14, 17-qara sózderi men «Áýelde bip sýyq muz – aqyl zerek», «Kózinen basqa oıy joq», «Malǵa dostyń muńy joq maldan basqa», «Alla degen sóz jeńil», «Júrek – teńiz, qy­zyq­tyń bápi – asyl tas») arnaıy sóz bo­­lyp, mol taratylatyn a q y l, q a ı r a t,  j ú r e k jaı­ly fılosofııalyq ma­­­ǵy­­­na­daǵy oı­lary­nyń bastaý alar kóz­­derin taǵy da ál-Farabıden tabamyz. Abaıdaǵy aqyl, qaırat, júrek týraly oılar tórkini bip jaǵynan jáýanmártlikpen de ushtasady. Biz bul arada Abaı shyǵarmalarynyń uzyna boıynda júrekke sheshyshi mán-maǵyna beretin tereń gýmanıstik as­tar­daǵy kózqarasynyń túp-tórkininen habar beretin bipep pikirlerine ǵana aıaldamaqpyz.

Abaı 17-qarasózinde aqyl, qaırat, júrek týraly pikir bildirgende: «Osy úsheýiń basyńdy qos, onyń ishinde júrekke bılet», dep uqtyryp aıtýshynyń aty ǵylym eken... Úsheýiń ala bolsań men júrekti jaqtadym», dep, óz atynan da, ǵylym atynan da júrekke sheshýshi oryn bepip: «Kitaptyń aıtqany osy», dep silteme jasap otyrǵan ǵylymy qandaı ǵylym, kitaby qaı kitap? Mine, Abaı arnaıy silteme jasap, nusqap otyrǵan atalmysh derekter tórkinin izdep tabý qıyn. Abaı oılarynyń bastaý alar túp tórkinin osy derektersiz tanyp bilý de múmkin emes.

Abaıdyń «ózin tanymaqtyq», «jan qýaty» jónindegi oıynyń bastaý alar kózderin izdegende, biz arǵysy ál-Farabı, Ibn-Sına, Ibn-Baja, bepgici Á.Naýaı, F.Daýanı, J.Qarabaǵı eńbekterine tirelemiz. Osy saladaǵy Abaı oılary, ǵulama ǵalymdar eńbekterindegi pikirlermen salystyra qaraǵandaǵy sabaqtastyqtar jelisi bizdiń qolymyzǵa bultartpas derekter negizin de bere alady. Máselege dál osy turǵydan barǵanda ǵana nysanaǵa dóp túspekpiz.

Ál-Farabı «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» degen eńbeginde adamnyń ózin tanymaqtyǵy jóninde aıtylatyn oılarynda: «ósimdik jany», «haıýan jany», «adam jany» dep júıeleıdi. Adam janyna (ıntellektige) onyń ishki jáne syrtqy sezim múshelerine (haýas) taldaý bergende de, júrekke únemi mán bepip, erekshe daralaı kórsetip otyratyny bar. Jalpy, jan-qýaty jónindegi tanymǵa bulaı qaraý meshaııýn (perepatetıkter) mektebindegilerge tán quby­lys. Bul jóninde ál-Farabı men Abaı­daǵy oı iliktestikterin salystyra qara­ıyq. Máselen ál-Farabı: «Júrek – bas­ty múshe, muny tánniń eshqandaı basqa mú­shesi bılemeıdi. Budan keıin mı keledi. Bul da basty múshe, bipaq munyń ústem­digi bipinshi emes», dep, júrekke sheshý­shi mán bere qarasa, osyǵan sáıkes oı Abaı­da da: «Sen úsheýińniń basyńdy qos­paq me­niń icim depti. Biraq sonda bıleý­shi jú­rek bolsa jaraıdy», dep taraty­la­dy. Budan eki uly oıshyldyń da júrek jónindegi tanymdarynyń negizi bip ekenin, tek baıan­daý túpi basqasha berilgenin kóremiz. Ekeyi de óz tanymdarynda júrekke sheshý­shi mán-maǵyna berýmen qatar, ony búkil izgilik, raqym, shapaǵat ataýlynyń shyǵar kózi, turar mekeni dep biledi. Abaı kóp kóńil bólgen moral fılosofııasy da osy tanymǵa negizdelgen.

Abaı shyǵarmalarynyń uzyna bo­ıyna taratylyp otyrǵan adamgershilik, gýmanıstik oılarynyń bápi de osy kózqaraspen ushtasyp jatyr. Abaıdaǵy «haýas», «úsh súıý» (ımanı gúl), «jáýanmártlik» «ádilet», «shafaǵat» jaıly oı-tolǵanystarynyń jelisi de osy tanym sheńberindegi uǵymdar. Bular ál-Farabıdiń «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly traktat» degen eńbeginde adamnyń jeke basynyń eń kemeldengen (kamılı ınsanı) úlgi-ónegesi jaıly arnaly tanymynyń negizine saıa­dy. Osy dástúrdiń jalǵasyn Abaı­daǵy «tolyq adam» jónindegi oı-pikir­den aıqynyraq sezinemiz. Abaı­da mol taratylyp, jıi sóz bolatyn «tolyq adam», «jarym adam», «adam bolý», «ınsanıattyń kámeláttyǵy», «bende­liktiń kámeláttyǵy», «tolyq ınsanıat», «adamshylyq», «adamnyń adamdyǵy», «adam bolý», t.b. tolyp jatqan osy icpettec termındik máni bar sózder toby, ol jaıly pikirlerdiń shyǵar kózi, túp-tópkini ál-Farabı eńbekterindegi oılar jelisine qaraı silteıdi.

Abaı 14-qarasózinde tyńdaýshylaryna oraı: «Júrektiń qasıetin anyqtap bile almaıdy», dep renjı otyryp eskertetini bar. Óleńderi men qarasózderinde júrek­ti raqym, ádilet, shapaǵat ataýlynyń qanat qaǵyp ushar qutty mekeni dep qarap, júrektiń kýltin kótere madaqtaıdy. Osy jolda ustanǵan asyl murattaryn ómir boıy óz shyǵarmalary arqyly jelili túrde taratyp, nasıhattaýdan tanbaıdy. Máselen, «Ásempaz bolma árnege» degen óleńinde:

Aqyl men qaırat jol tabar,

Qashqanǵa da qýǵanǵa.

Ádilet, shapqat kimde bar,

Sol jarasar týǵanǵa.

 

Aldyńǵy ekeý sońǵysyz,

Bite qalsa qazaqqa.

Aldyń jalyn, artyń muz

Barar ediń qaı jaqqa?

– degende Abaı aldyńǵy ekeyi (aqyl, qaırat) boıyna uıalaǵan kisini jarym adam dep qaraıdy da, ony nársiz jartykesh dúnıe retinde uǵynady. Al aldyńǵy ekeýi­ne sońǵy qasıet (ádilet, shapaǵat) qosy­la bitken kisini ǵana tolyq adam dep biledi. Ózi armandaǵan asyl muraty – «adam bolam dese» úlgi-ónegesi retinde to­lyq adam týraly oılaryn únemi nasıhat­tap, taratyp otyrady. Abaısha ádi­let, sha­paǵat­tyń shyǵar kózi júrek bolǵan­dyq­tan: «...jaqsylyqqa eljirep erı­tu­ǵyn men, jamanshylyqtan jırenip týlap kete­tuǵyn men, ádilet, ynsap, uıat, ra­qym, meıirbanshylyq deıtuǵyn nárse­ler­diń bári menen shyǵady», dep óz tany­myn rııasyz túrde ashyp salady. Abaı­dyń tanymynda, aqyl, qaırat ekeyi de jú­rek­tiń izgilikti icine ǵana qyzmet etýge min­detti. Abaı júrek kýltin kóterip, oǵan sheshýshi oryn bergende, onyń gýmanıstik maǵynadaǵy tetigine súıe­nip otyrady. Abaıdaǵy osy oıdyń da túp-tór­kinin taǵy da biz ál-Farabıden tabamyz. Cebebi ál-Farabı aqyl júrektiń izgilikti kózdegen áreketine ǵana qyzmet etýi tıis dep bilgendikten: «...júrektiń izgi nıetterin júzege asyrý icine qyzmet etý tek qana mıǵa tán qabilet!», dep jazyp, qaıyryla eskertedi. Eki oıshyl pikirin­degi mundaı iliktestik kezdeı­soq nárse emes, bul kózqarastaǵy, dúnıetanymdaǵy ózektes kelgen birliktiń negizinde jatyr.

Meshaııýn mektebindegilerde de haýasqa aıryqsha mán-maǵyna bere qaraý jaǵy basym jatady. Ál-Farabı «Tabıǵat ǵylymdarynyń negizderi» (kos­mogonııa) jaıly eńbeginde jalpy haýasqa ácipece, onyń haýası hamsa zahırı dep atalatyn syrtqy sezim múshelerine erekshe nazar aýdarǵan. Óıtkeni bizdi qorshaǵan bolmystyń syryn tanýda sezim músheleriniń basty oryn alýy sebepti  «Sezimder degenimiz – haýa­sı hamsa, bes sezim músheleri» – dep, ar­naıy mán bere atap ótyi jaı nárse emes. Ál-Farabı atap otyrǵan haýası hamsa jaıly fılosofııalyq uǵym­dar Abaı­dyń 27, 38-qarasózderi men «Alla degen sóz jeńil» deıtin óleńin­degi ter­mın sózderdiń negizi ózek­tes kelip, bip maǵynada bepilýi eki oıshyl pikir­lerin­degi baılanystyń tórkinin ańǵar­t­a alady. Abaıdaǵy: «Jansyz jarat­qan­dary­nan paıda alatyn jan ıeci haıýan­dardy jara­typ, jandy haıýandar­dan paıda ala­tyn aqyldy ınsandy jaratypty», degen pikir dúnıeniń jaralýy jaıly ál-Farabıdiń: «Táńiri áýeli jansyz dúnıeni, ósimdikterdi, jan-janýarlardy, sońyra aqyl ıeci adamdardy jaratqan» deıtin dástúrli tanymymen tórkindes.

Joǵaryda aıtylǵan pikirlerdi Á.Naýaı sózimen atasaq «ahsı jıhan» (beı­ne­leý teo­rııasy maǵynasynda) de­li­ne­tin dúnıe taný jolyndaǵy asa bip kúr­­deli qubylystar. Abaıdyń dúnıe­tany­myndaǵy basym jaǵy da osy salada aıryqsha baıqalady. Abaı óz shyǵar­malarynda haýası hamsa zahı­rıge (syrtqy bes sezim múshelerine) erek­she mán bere qaraıdy. Aqyl, sana degeni­miz kúndelikti ómip protsesinde bizdi qorshaǵan ómir shyndyǵynyń syrtqy bes sezim arqyly, ıaǵnı tanymynyń jıbılı qýatymen sanamyzǵa sáýlelenýinen paıda bolatyn rýhanı qubylys dep tanıdy. Abaı­dyń: «Aqyl, ǵylym bular kásibı. Kóz­­ben kópip, qulaqpen estip, qolmen us­tap, til­­men tatyp, murynmen ıiskep tysta­ǵy dú­­nıe­den habar alady... Kimde kim eci­­­tip bilý, kórip bilý sekildi nárselerdi kó­­beı­­tip alsa, ol kóp jıǵany bar adam»,  de­gen­­­degi aqyldyń, sananyń paıda bolýy tý­ra­ly dú­nıetanymynyń tórkini de ál-Fa­­ra­­bı­degi: «Aqyl degenimiz tájirı­beden basqa esh­nárse de emes», degen oı jelisi­men iliktes jatqan irgeli uǵymdar ekenin kóremiz.

Ál-Farabı jan qýatyn: qozǵalttyra­tyn qýat, tanyp biletin qýat dep ekige bóledi. Al adam boıyndaǵy tanyp bile­tin qýattyń ózin ishki jáne syrtqy jan qýaty retinde qarastyratyny bar. Ál-Farabıdegi bul tanymdardy da Abaı shyǵarmalarynan kóptep ushyratamyz. Bul, ácipece, Abaıda arnaıy sóz bolatyn haýas jaıyndaǵy oı tolǵanystarynda molyraq kópinic beredi. Abaıdyń 7, 17, 27, 38, 43-qarasózderi men «Alla degen sóz jeńil» óleńinde ál-Farabıde saralanatyn ishki jáne syrtqy sezim músheleri de sol turǵydan sóz etiletini baıqalady. Árıne, óte kúrdeli ápi kóp qyrly haýas uǵymy Abaı shyǵarmalarynda da qat-qabatty uǵymdardan turady. Sondyqtan ondaǵy uǵymdardyń jigin tanyp baryp sóz etýdi eskerý qajet. Abaı qarasózindegi syrtqy bes cezim múshesi men ishki sezim músheleri birlikte alynyp, haýas retinde uǵynylatyn jaqtary da bar. Mundaı tanym seljýqtar ústemdigi tusynda ómip súrgen tájiktiń aqyn, ǵulama ǵalymy Nasırı Hısraý eńbekterinde naqtyraq taldanady. Ol haýasty ekige, ıaǵnı ishki, syrtqy sezim múshelerine bólip, syrtqy bes sezim men ishki bes sezimdi birlikte alyp kórsetedi. Ishki sezimge: boljam, qııal, áser, es, oıdy jatqyzady. Ishki sezim adamdy haıýanattan joǵary qoıady dep tanyǵan J.Qarıbıǵıdaǵy mıdyń ornalasý jaıy týraly tanymnyń negizi de N.Hısraýmen ózektesip kelip jatyr. Keı­de haýas jaratýshy boıyndaǵy sıpat­tar (sıfatııa) retinde de aıtylady. Keıde Abaıdaǵy kámálat ǵazamat týra­ly uǵym­darmen de astasyp ketetin jaqtary bar.

Abaıdyń haýas týraly uǵymy kóbinese beıneleý teorııasymen (ahsı jıhan) ushtasa kelip, ol ácipece, 43-qarasózinde adam boıyndaǵy jan qýaty jónindegi tanymdarymen de ishteı sabaqtasyp jatady.

Abaıdyń 38-qarasózinde arnaıy sóz bolatyn: Allanyń boıyndaǵy sıpat­taryna baılanysty aıtylatyn kámá­lat ǵazamat nemese Allany taný jaıly pikirleri men ál-Farabıdiń «Fılo­sofııa­lyq traktattarynda», onyń «Birinshi tulǵa týraly» degen taraýdaǵy oılary salystyra zertteýdi, ondaǵy pikirlerdegi iliktestikterdi asha túsýdi qajet etedi.

Abaıdaǵy «adamdy tanymaqtyq» dep óz aldyna saralanatyn uǵymdardyń túp-tórkini de Arıstoteldiń «Jan týraly» atty eńbegi men ál-Farabıdiń «Izgi qala turǵyndarynyń kózqarasy týraly trak­tatyndaǵy» jan týraly tanymyna saıady.

Ál-Farabıdegi jan qýaty jaıly uǵymdar psıhologııalyq qubylystardyń balamasy retinde sóz etilse, Abaıdyń jan qýaty jónindegi oılary da osy turǵydan baıandalyp otyrady.

Ál-Farabıdiń adamnyń dúnıeni tanyp bilý qýatyna (al-qýat almýtehaııla) erekshe mán bere qaraǵan negizgi oı jelilepi Abaıda arnaıy sóz bolatyn haýas, haýası hamsa zahırı, haýas sálım uǵymdarymen tikeleı sabaqtasyp keletin túbirli pikip iliktestiginen belgi bepip jatady.

Arıstoteldiń «Jan týraly» dep atalatyn eńbegine bergen túsiniktemelerinde ál-Farabı jan qýaty jóninde ózindik sony oılar jelisin taratqanda, olardy ócimdik jany, haıýan jany, adam ja­ny dep úshke jiktep ótedi. Al tanym pro­tsesin adam janyna tán týma qu­by­­lys retinde qaraǵan. Osyndaı pikip je­li­­­lerin Abaıdyń 7, 19, 27, 38, 43-qara­sóz­­deri­nen de ushyratamyz. Jetin­shi qarasózin­de «jannyń azyǵy» jaıyn­da toq­tala kelip Abaı: «Óristetip, órisi­miz­di uzar­­t­yp, qumarlanyp jıǵan qazy­na­­myz­dy kó­beı­tsek kerek, bul jannyń tama­ǵy edi», dep, ony jan qumary arqy­ly qolǵa túse­tin rýhanı qubylys retin­de tanytady. Al 27-qarasózinde haıýan men adam ara­syn­daǵy erekshelikti olar­dyń dú­nıetaný sıpatyna qaraı jik­tep «...ham­ma maqulyqqa da qara, ózińe de qara... Jan­nyń jaryǵyn bárimizge de bir­deı uǵar­lyq qylyp bepip pe? Adam al­dyn, artyn, osy kúnin – úsheýin de tegis oılap tek­seredi. Haıýan artyn, osy kú­nin de bul­dyr biledi. Al­dyń­­ǵy ja­ǵyn tegic tek­­ser­­mekke, tipti joq», dep, taný qa­bi­le­­ti­niń adam­da zor sapa­lyq erek­shelikte bo­­lyp ke­le­tinin atap ótedi. Demek, Abaı jan qu­mary, jan qýa­ty de­gen rýhanı qu­by­lys adamǵa ǵana tán nárseler dep tanyǵan.

Ál-Farabı men Abaıdyń dúnıetany­myndaǵy iliktes pikirlerdi sóz etkende erekshe nazar aýdarar nárse – ál-Farabı túzgen ǵylymdy klassıfıkatsııalaý prıntsıpimen Abaıdyń tanys bolǵandyǵy. Árıne, Abaıdyń ál-Farabı jasaǵan ǵylymdy júıeleýdegi prıntsıpimen tanys­tyǵy janama túrde dáleldenip otyr. Biraq Abaı óz shyǵarmalarynda ǵylymdy júıeleý jóninde pikipin janama túrde bildirgende, belgili dárejede bolsa da, anyqtaýǵa turarlyq derektermen naqtyly dálelderdiń edáýir oryn alatynyn aıtqan oryndy. Máselen, Abaı 41-qarasózinde: «...dúnıede esepsiz ǵylym­dardyń joly bar, sol ápbip jolda bip medrese bar», dep, ǵylym sala­larynyń moldyǵyn bip eskertse, keıde ǵylym salalarynyń naqtyly ataýlaryn jeke-jeke atap ta otyrady. Al 38-qara sózinde ǵylym salalaryn birshama júıeleý prıntsıpi ushyrasady da. Budan Abaı ǵylymdy júıeleý týraly eńbek jazdy degen uǵym týmasa kerek, biraq Abaıdyń ǵylymdy klassıfıkatsııalaý prıntsıpimen tanystyǵyn ǵylym týraly oılar jelisin suryptap taldaǵanda, dáleldeýge turarlyqtaı naqtyly derekter kózin beretindigi talas týdyrmaıdy.

Abaı ǵalym, hakimder týraly pikip qozǵaǵanda: «...adam balasynyń aqyl pikipin ustartyp, haq pen batyldyqty aıyrmaqtyqty úıretkendigi», dep qoǵam­dyq ǵylymdardy óz aldyna derbes toptastyratyny bar. Nemese: «Dú­nıeni bilmeı qalmaqtyq – bip zarar­ly nadandyq», deýinen tabıǵat ǵylym­dary men qoǵamdyq ǵylymdardy bipre alyp otyrǵandyǵy baıqalady.

Abaıdyń «ǵaqylııat-tasdıhat» dep ata­lyp ketken ataqty 38-qarasózinde ar­naıy tilge alynatyn «adamnyń bilimi», «allanyń ǵylymy», «ózindik ǵy­lym», «dúnıeniń ǵylymy», «zahırı ǵy­lym», «allany tanymaqtyq», dúnıeni tany­maq­tyq» degen tárizdi tolyp jatqan ǵylym sala­­laryn shyǵys fılosofııasynda qol­d­ana­tyn termın sózdermen jáne qazaqy uǵym­ǵa saı alynǵan, tóleý salar balama túrdegi ataý sózdermen keltiredi de, olar­dyń ózin úsh arnaly salaǵa bólip jik­teı qarastyrady. Birinshiden, Abaı ózi atap otyrǵan «Allanyń ǵyly­my», «Allany tanymaqtyq» degenge ne­gi­zinen teo­­lo­gııalyq baǵyttaǵy dinı ǵy­lym­dar­dy jatqyzady. Ekinshiden, «Dú­nıeni ta­n­y­­­maq­­tyq» degenge negizinen obek­tıv­ti dúnıeniń zańdylyǵyn ashý ar­qy­ly paı­da bolatyn naqtyly tabıǵat ǵylym­­daryn, ıaǵnı Abaıdyń aıtýynsha «zahı­rı ǵy­lym­­dardy» jatqyzatyn tárizdi. Úshin­­­shi, «ózindik ǵylym» degen ataýǵa negi­zi­­nen jalpy koǵamdyq, ǵylymdardy onyń ishinde ácipece, «jan qýaty» nemese «adam­­­nyń ózin ta­nymaqtyǵy» (adamtaný, qo­ǵam­­taný) jó­nindegi ǵylym salalary qamtylǵan.

Abaı tarapynan, osylaısha belgili dárejede júıelenip taratylatyn ǵylym salalaryna kóz júgirtsek, qandaı túrde bolsa da, Abaıdyń ǵylymdy júıe­leý­ge qatysy ál-Farabıdiń «Slovo o klassı­fıkatsıı naýk» degen eńbegindegi prın­tsıpteri negizine óte jaqyn, bip tektes, úndes kelýi kimdi bolsa da oılandyra alarlyqtaı deńgeıde jazylǵan. Sebe­bi ál-Farabı ǵylymdy júıelegende negi­zinen 5 salaǵa bóledi de, ár salany jeke-jeke taratyp, olardyń árqaısysyna anyq­tama bepip otyrady. Osy taratylatyn 5 salanyń ekinshi, tóptinshi, becinshi bó­lim­deri jáne onda qamtylǵan ǵylym ataý­lary túgeldeı bolmasa da Abaı shyǵar­malarynda negizinen bar salalar.

Joǵaryda aıtylǵan pikirlerden shyǵatyn túıin – ál-Farabı eńbekterinen Abaıdyń habary bolǵandyǵy kúmán týdyr­maıdy. Osy sebepti, Abaı shyǵar­malarynyń nár alǵan bastaýlarynyń bip tórkini ál-Farabı bastaǵan meshaııýnder mektebinen izdeý – abaıtaný aldyna qoıylyp otyrǵan ýaqyt talaby.

 

Mekemtas MYRZAHMETULY