ABAI JÁNE QURAN
Uly Abaıdy álemge tanytqan Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» Epopeıasynyń birinshi sóılemi «Úsh kúndik joldyń búgingi, sońǵy kúnine bala shákirt baryn saldy» degen jolmen bastalady. Iaǵnı, kórkem shyǵarmanyń «ál-qıssasy» Abaıdyń úsh jyldyq medrese oqýyn oıdaǵydaı támamdap, eki aǵasymen elge oralǵan kezin sýretteýmen óriledi.
Iá, Abaı Qunanbaıuly 1855-1858 jyldar aralyǵynda, aldymen, Ǵabdýljappar degen ımamnan saýatyn ashyp, odan ári Ahmet-Rıza medresesinde bilimin tereńdetedi. «shákirt Abaı» osy úsh jyl ishinde medresedegi barlyq sabaqtardy úzdik oqyp, din ilimderin (Quran, hadıs, fıqh, tápsir, t.b.), Shyǵys tarıhy men fılıosofııasyn, poEzııasyn, arab, parsy, shaǵataı tilderin jetik meńgeredi. Tipti shaǵataı tilinde óleń jazatyn deńgeıge jetedi. Odan ári bilimin shyńdaý maqsatynda úsh aı oryssha da oqıdy. Aqyry osy bilim bulaqtary Abaıdy ǵylym teńizine bastap, «tolyq adam» shyńyna jeteleı túsedi.
Osy rette Abaıdyń hákimdik bıigine kóterilýine jáne qazaqtyń bas aqyny atanýyna bilimderdiń túp atasy, ilimderdiń tóresi – Qurannyń róli úlken bolǵany anyq. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Abaı alǵashqy saýatyn aýyl moldasy men medresede ashty. Sol kezdegi moldanyń aldyn kórgen barlyq qazaq balalary sekildi Abaı da «Áptıek» kitabyn oqydy. «Áptıek» – sol kezdegi meshitter janyndaǵy dinı saýat ashý kýrstary men medreselerde shákirtterge birinshi kezekte oqytylatyn arab áripteri men arab tili grammatıkasynyń bastapqy ereje-qaǵıdalary qamtylǵan álippe kitap. Búginde «Áptıektiń» ornyna «Muǵalim sánı» (Ekinshi ustaz), «Tájýıd» (Quran oqyp-úırený kitaby) syndy kitaptar oqytylady. Qysqasy, bul kitaptardy oqymaǵan kez kelgen shákirt din ilimderiniń qaınary bolǵan arab tili men Quran ilimderine boılaı almasy haq. Al Abaı osy kitaptarmen jiti tanys bolǵan. Óziniń tyrnaqaldy shyǵarmalarynyń biri «Álıfbı» óleńinde arab áripteri men Quran oqýdyń ereje-qaǵıdalaryn sheber qoldanǵan. Abaı bul óleńin:
«Álıfdek aı ıýzińe ǵıbrat ettim,
Bı, báláı dártińa nısbat ettim.
Tı, tilimnán shyǵaryp túrli ábıat,
Sı, sánáı mádhııa húrmát ettim...» – dep bastap, arab tilindegi jıyrma segiz áripke kezegimen toqtalady. Osylaısha Abaı ıslam ǵalymdarynyń óleńmen úıretý tásilin qoldana otyryp, arab áripteri men Quran oqýǵa qatysty erejelerdi túsindiredi. Bul segiz shýmaq óleńinde jıyrmaǵa tarta arab sózderi men birshama shaǵataı sózderin erkin qoldanady. Óleńniń sońynda:
«Ia, ıarym, qalaı bolar jaýap sóziń,
Mát – qasyń, táshtıt – kirpik, sákin – kóziń.
Útirmen asty-ústili jazýǵa bar...» – dep arab jazýyndaǵy sózderdi durys oqý úshin qoıylatyn belgilerdi keltiredi: mát (~) – qyzdyń qasyna, táshtıt (sh) – kirpigine, sákin (súkin E.Sh.) (o) – kózine balap sýretteledi.
Sonymen qatar Abaı «Shyǵys aqyndarynsha» degen óleńi men shyǵystyń áýlıe aqyndarynan medet tilegen rýbaıatynda 12 arab-parsy sózin qoldanǵan eken. Máselen, áhmar (arabsha) – qyzyl, shaǵırı (arabsha) – aqyn, qudret (arabsha) – kúsh, t.b. Munyń barlyǵy da uly tulǵanyń Quran tilin tereń ári erkin meńgergenin anyq kórsetedi.
Abaı tipti «Abyralyǵa» degen óleńinde Quran aıattaryn keltiredi. Bul óleń, negizinen, Abaımen qatar ómir súrgen Abyraly degen adamǵa arnap jazylǵan. Óleńde Abaı Abyralyny Qurannyń qyraǵatyn (oqýyn) bilmeıtinin jazǵyryp, «nıet qyla bilmeıdi, ne qylady nápildi» dep synaıdy. Mundaı bilimsizdikpen oqylǵan nápil (qosymsha namaz) túgil, «namazy – bári jelge ketetinin» ashyp aıtady. Qurandy mánerlep oqýdyń mańyzdylyǵy men mindettiligin qatań eskergenin baıqaımyz. Tipti Quran aıattaryn «Áni-sháni kúlaptar» dep qate oqýdyń kúná ekenin eskertedi (durysy – «Inná shánıáká hýál ábtár»). Sodan Abaı óleńniń sońynda:
«Osy oqýmen namazdyń
Qaı jerinde saýap bar?
Tegin oılap baıqasań,
Munda mı joq, qulaq bar», – dep túıin jasaıdy.
Qazaq ishindegi dini men qulshylyǵyna salǵyrt qaraıtyn, Qurandy mánerlep oqýǵa tilin jattyqtyrmaıtyn jaman minezge Abaı keıinnen On altynshy qara sózinde: «Qazaq qulshylyǵym Qudaıǵa laıyq bolsa eken dep qam jemeıdi. Tek jurt qylǵandy biz de qylyp, jyǵylyp, turyp júrsek bolǵany deıdi. Saýdager nesıesin jııa kelgende «tapqanym osy, bittim dep, alsań – al, áıtpese saǵan bola jerden mal qazam ba?» deıtuǵyny bolýshy edi ǵoı. Qudaı Taǵalany dál sol saýdagerdeı qylamyn deıdi. Tilin jattyqtyryp, dinin tazartyp, oılanyp, úırenip álek bolmaıdy. «Bilgenim osy, endi qartaıǵanda qaıdan úırene alamyn» deıdi. «Oqymadyń demese bolady daǵy, tilimniń kelmegenin qaıtýshy edi» deıdi. Onyń tili ózge jurttan bólekshe jaratylyp pa?» dep syn tezine alady. Demek, Abaı Quranǵa tilim kelmeıdi degen syltaýdy qatty aıyptaı otyryp, ony úzir retinde qabyldmaǵanyn kóremiz.
Eldi din talaptary men Qurandaǵy moral-ahlaq qundylyqtaryna shaqyryp:
«Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge.
Artyq ǵylym kitapta,
Erinbeı oqyp kórýge», – dep jyrlaıdy.
Osylaısha árbir qazaq balasyn «ǵylym tappaı maqtanbaýǵa», «ǵylymǵa kóńil bólýge», «bilgenderdiń sózine mahabbatpen erýge», «aqyl senbeı senbeýge», «nadandarǵa boı bermeýge», «shyn sózbenen ólýge» úndep:
«Aıat, hadıs emes qoı,
Kúpir boldyń demes qoı,
Qansha qarsy kelseńiz.
Kóp orynda kórine aıtpa,
Bizdiń sózge erseńiz», – dep aqıqattyń nurly jolyna shaqyrady. Sonymen qatar sońǵy shýmaqta Quran aıatyna qarsy shyǵýdy qaralap, oǵan kirshiksiz sený kerektigin eskertip otyr.
Sodan Abaı eldi Quran men hadıstiń aqıqatyna aparatyn esti sózge kóp toqtalady. «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» degen óleńinde «sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» dep aqıqat sózdiń salmaǵyn sezindiredi. Osy óleńniń úshinshi shýmaǵynda:
«Áýeli aıat, hadıs – sózdiń basy,
Qosarly báıitsymal keldi arasy.
Qısynymen qyzyqty bolmasa sóz,
Nege aıtsyn Paıǵambar men ony Allasy», – dep aıat pen hadıstiń mańyzdylyǵyn sóz etedi.
Abaı «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degen óleńinde bastan-aıaq Allanyń birligin, Qurannyń shyndyǵyn, Paıǵambardyń haqtyǵyn aıtady. Iaǵnı, aqyn áýeli men aqyry bolmaǵan ras (haq) Allanyń sózi (Quran) de ras (haq) bolatynyn aıtyp, oǵan dálel retinde:
«Kóp kitap keldi Alladan, onyń tórti,
Allany tanytýǵa sózi aıyrmas», – dep, Alla tarapynan tórt paıǵambarǵa túsken qasıetti tórt kitap aıryqsha mánge ıe ekenin tilge tıek etedi. Óleńde sóz bolǵan «tórt kitap»:
Musa paǵambarǵa túsken kitap – Táýrat, Dáýit paıǵambarǵa túsken kitap – Zábúr, Isa paıǵambarǵa túsken kitap – Injil, Muhammed paıǵambarǵa túsken kitap – Quran. Budan biz ul Abaıdyń Quranmen jáne ózge dinı qasıetti kitaptarǵa qatysty ımanı ustanymy men kózqarasyn kóremiz.
Sondaı-aq, asyl dinimizde Allanyń barlyǵy men birligine, perishtelerine, Paıǵambarlardyń haqtyǵyna, Qasıetti kitaptardyń Alla tarapynan túskenine, Taǵdyrǵa (jaqsylyq pen jamandyqtyń bir Alladan ekenine), Aqyret kúnine jáne ólgennen keıin qaıta tirilýge sený ıman sharttarynan ekeni belgili. Abaı bul jaıynda:
«Amantý oqymaǵan kisi bar ma?
Ýa kýtýbıhı degenmen isi bar ma?..» – dep ıman men senim negizderin tek tilmen aıtyp qoıý jetkiliksiz ekenin, oǵan dálel-ısbatpen jáne senimdi júrekke bekitý (tasdıq) arqyly anyq naný kerektigin aıtady.
Sodan Abaı Quran – Allanyń ras sózi ekenin taǵy bir jyr jolynda bylaısha baıandaıdy:
«Alla minsiz áýelden, paıǵambar haq,
Múmın bolsań, úırenip, sen de uqsap baq.
Quran ras, Allanyń sózidúr ol,
Táýılin bilerlik ǵylymyń shaq».
Mundaǵy «táýıl» sózi Quran tápsirinde keń qoldanylatyn termınderdiń biri. Maǵynasy: Qurandaǵy aıattar men ondaǵy sózderdiń syrlaryna kóz júgirtip, aıattyń túpki maǵynasy men mánin ashý ári anyqtaý degendi bildiredi. Alaıda, bul termındi tápsir ǵylymyna tereń boılaǵan mamandar ǵana qoldanyp, onyń maǵynasyn solar ǵana túsinedi.
Jalpy Abaıdyń Quran jaıly oılary joǵarydaǵy óleń joldarynan bólek, birneshe qara sózderinde de aıtylady. Máselen, sońǵy jyldary abaıtanýshy ǵalymdar Abaıdyń otyz segizinshi qara sózin «Kıtabý tasdıq» (Imandy bekitý) degen jeke kitap, rısala retinde qarastyryp júr. Rasynda Abaıdyń dinniń asyl qundylyqtary men ıman máseleleri eń kóp qamtylǵan shaǵarmasy da osy – Otyz segizishi qara sózi.
Bul qara sózinde Abaı biz joǵaryda keltirgen «Amantý oqymaǵan kisi bar ma? Ýa kýtýbıhı degenmen isi bar ma?..» degen sózine anyqtama berip: «Iman degenimiz bir ǵana ınanmaqtyq emes, sen Alla Taǵalanyń birligine, ýá Qurannyń onyń sózi ekendigine, ýá paıǵambarymyz Muhammed Mustafa (s.ǵ.s.) onyń tarapynan elshi ekendigine ınandyń...» dep aıtady.
Odan bólek Abaı Otyz segizinshi qara sózinde Allanyń zatı hám sýbýtı sıpattaryna jáne Allanyń 99 kórkem esimine toqtalady. Sonyń ishinde Allanyń segiz sýbýtı sıpattarynyń biri – kálam (sóıleýshi) sıpaty týraly aıtqanda: «Allanyń sózi – qaripsiz, daýyssyz» dep aqıda ilimindegi negizgi qaǵıdalarǵa júgingenin kóremiz. Sonymen qatar bul qaǵıda salanyń óte názik ári kásibı taqyryptarynan bolyp sanalady.
Sondaǵy Abaıdyń negizgi maqsaty – týǵan halqy men adamzat balasyn, ózi jyrlaǵan, «Mahabbatpen jaratqan», «Meken bergen, halyq qylǵan Ol - lá mákan» bolǵan «Túp Ieni» kókseýge, «Adamdy súıýge», «Allanyń hıkmetin sezýge, «Haq sáýlesimen júrektiń kózin ashýǵa», «ishtegi kirdi qashyryp, keýdeni hıkmetke toltyrýǵa» shaqyrý bolatyn. Degenmen Abaı Quran aqıqaty men Allaǵa jetýdiń ońaı emes ekenin aıtyp:
«Alla degen sóz jeńil,
Allaǵa aýyz jol emes.
Yntaly júrek, shyn kóńil,
Ózgesi haqqa qol emes», – deıdi.
Sońynda aqıqatty tanýǵa aqyl jáne haýası bes sezimmiń jetkiliksiz ekenin, oǵan júrekti qosý kerektigin aıtady. Al bulaı bolmasa mantyq (logıka) ilimimen aınalysqan mutákállımderdiń (kálam ilimimen aınalysýshylar) ózi aqıqatqa jetpeıtinin:
«Aqyl men haýas barlyǵyn
Bilmeıdúr, júrek sezedúr.
Mutákállımın mantıkın
Beker bosqa ezedúr», – dep keltiredi.
Abaı shyǵarmalarynan asyl dinimiz ben Quran qundylyqtaryn oqyǵanymyzda, Qurannyń «Shuǵara» (Aqyndar) súresinde: «Tek ıman keltirip, sol ıman negizinde ıgi ister isteıtin, Allany kóp eske alyp, Oǵan qulshylyq etetin jáne qııanat-zulymdyq kórgende, esesin jibermeıtin aqyndardyń jóni bólek...» dep Alla maqtaǵan aqıqatshyl aqynnyń biri retinde Abaıdy eske alatynymyz anyq.
Qazaq ultynyń rýhanııat shyraqshysy, qazaq jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy, Ahmet Baıtursynuly «qazaqtyń bas aqyny» dese, Maǵjan Jumabaı «shyn hákim sóziń asyl – baǵa jetpes» dep joǵary baǵa bergen. Olaı bolsa, Abaı Qunanbaıulyn taný ári uly aqynnyń ǵıbratty ǵumyryn keńinen nasıhattaý, taǵylymyn óskeleń urpaqtyń boıyna sińirý – bizdiń basty mindetimiz.
Erkinbek ShOQAI
