ABAI SÓZI – ULT TEMIRQAZYǴY

Qazaqtyń bas aqyny Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna bıyl 180 jyl tolady. Abaı qazaq tarıhynda óziniń óshpes izin qaldyrdy. Qazaqtyń jazba ádebıetiniń negizin qalap, órshil óleńderimen ór bıikke kóterildi. Taǵylymǵa toly qarasózderin qaldyryp, kompozıtorlyǵymen qanshama syrshyl ánderdi ómirge ákeldi. Abaıdyń aǵartýshylyǵy qazaq qoǵamyn mádenı, rýhanı, bilim jaǵynan órkendetýge baǵyttaldy. Sonymen qatar Abaı ǵulama, oıshyl retinde de tanylyp, ulttyń upaıyn túgendegen dara da dana tulǵaǵa aınaldy. Sondaı-aq aýdarmashy retinde Krylov, Pýshkın, Lermontovtyń shyǵarmalaryn qazaqsha sóıletti. Sondyqtan biz Abaıdy san qyrynan tanımyz. San-salaly qyzmeti úshin baǵalaımyz, qurmetteımiz.

Alash qaıratkeri Mirjaqyp Dýlatuly «Qazaq» gazetiniń 1914 jylǵy sanynda: «Abaıdyń ólgen kúninen qansha alystasaq, rýhyna sonsha jaqyndarmyz. Únemi bul kúıde turmas, halyq aǵarar, óner-bilimge qanar, sol kúnderde Abaı qurmeti kúnnen kúnge artylar. Birinshi aqynymyz dep qabirin halqy jıi-jıi zııarat eter, halyq pen Abaı arasy kúshti mahabbatpen jalǵasar. Ol kúnderdi biz kórmespiz, biraq bizdiń rýhymyz sezer, qýanar», – dep jazǵan bolatyn. Shynynda jyl ótken saıyn biz Abaıdyń jaqyn tutyp kelemiz. Onyń shyǵarmalarynyń ómirsheńdigi sondaı, qunyn joımaıtyn qazyna ispetti. Abaıǵa júgingen saıyn aıymyz ońynan týyp keledi. Sebebi Abaı hákimniń shyǵarmalary – shyndyqtyń shyńy. Sebebi onyń óleńderi men qarasózderinde qazaqtyń dúnıetanymy men ulttyń búkil bolmysy jatyr.

Memleket basshysy qadirli Qasym-Jomart Kemeluly «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» maqalasynda: «Uly oıshyl ár sózimen ulttyń óresin ósirýdi kózdedi. Sondyqtan Abaıdy tereń tanýǵa basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný – adamnyń ózin-ózi tanýy. Adamnyń ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy, ǵylymǵa, bilimge basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult degenimiz de – osy. Osyǵan oraı, Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet», – dep jazǵan bolatyn. Rasynda Abaıdyń sózi – ulttyń temirqazyǵy. Abaıdyń ár sózinde som altynǵa para-par ǵaqlııa bar. Kim sol sózdiń syryn túsinip, qajetine jaratsa, asyǵy alshysynan túskeni. Sebebi tanımyn, damımyn degen adamǵa Abaı jetkilikti. Óıtkeni Abaı shyǵarmalaryndaǵy oı-túıinder – túsine bilgen adamǵa naǵyz motıvatsııa.

Sol sebepti zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov: «PoEzııada, mýzykada qoǵamdyq-azattyq oı-pikir salasynda ólmes-óshpes shyǵarmalar bergen Abaı qazaq halqynyń ótken zamandaǵy ómirin zertteýshi bizdiń urpaqqa tańǵajaıyp tulǵa bolyp kórinedi. Ol óz halqynyń tarıhynda taý shynaryndaı bıik tur», – dep jazdy.

Abaıtanýshy ǵalym Qaıym Muhamedhanov aıtqandaı, «Abaıdyń aqyndyq eńbegi qazaq ádebıetin jańa baǵytta ilgeri damytýmen birge, qazaq qoǵamynyń damýyna da ıgi áser etti». Iá, Abaı óziniń óleńderi men qarasózderi arqyly qazaq halqynyń rýhanı-mádenı dúnıetanymyn jańa satyǵa kóterdi, osylaısha qazaq qoǵamyna yqpal etti.

Birinshiden, Abaı qoǵamnyń bilim-ǵylymǵa degen kózqarasyn ózgertti. Ol óz shyǵarmalarynda («Ǵylym tappaı maqtanba», «Internatta oqyp júr» t.b) oqý-bilimniń mańyzyna erekshe toqtalyp, qazaq halqyn nadandyqtan aryltyp, ǵylym men ónerge umtylýǵa shaqyrdy. Bilimsiz qoǵamnyń bolashaǵy joq ekenin aıtyp, halyqty oıatýǵa tyrysty.

Ekinshiden, Etıkalyq qundylyqtardy, ıaǵnı ıhsandy dáriptedi. Iaǵnı hákim Abaı shyǵarmalary arqyly adamgershilik, adaldyq, ádildik, eńbekqorlyq sekildi qasıetterdi joǵary baǵalap, kerisinshe ósek, ótirik, maqtanshaqtyq, erinshektik sııaqty jaman minezderdi synady. Sol arqyly adamdardyń sanasyna «qoǵamnyń jańarýy úshin ár adamnyń ishki jan-dúnıesi ózgerýi kerek» degen oı saldy. Abaı qoǵamdy osylaısha jańartýdy kózdedi.

Úshinshiden, Abaı qazaqtyń tili men ádebıetin jańa deńgeıge kóterdi. Bul jaıynda ult ustazy Ahmet Baıtursynuly: «Sóz jazatyn adam ári jazýshy, ári synshy bolarǵa kerek. Sózdiń shyraıly, ajarly bolýyna oıdyń sheberligi kerek; unamdy, oryndy, dámdi bolýyna synshylyq kerek; maǵynaly, mańyzdy bolýyna bilim kerek. Abaıda osy úsheýi de bolǵan. Bulardyń ústine, Abaı kósem, úlgi shyǵaryp, ónege jaıǵysh bolǵan. Abaıda óleń sózdiń neshe túrli úlgisi, órnegi tabylady», – dep jazǵan bolatyn. Iakı Abaıda bilim de, sheberlik te, synshylyq ta boldy. Sonyń arqasynda Abaı óleńderi qazaqtyń qunarly da shuraıly sózderi toptasqan naǵyz taǵylymǵa aınaldy. Ol qazaqtyń ádebı tilin qunarlandyryp, qazaq ádebıetin jańa deńgeıge kóterdi. Qazaq poEzııasyna fılosofııalyq tereńdik, psıhologııalyq taldaý jáne jańa stıl engizdi. Muny Ahmet Baıtursynuly: «Abaı kóp nárseni bilgen, bilgen nárselerin jazǵanda, «mynaý halyqqa túsinýge aýyr bolar, mynanyń sypaıyshylyqqa kemshiligi bolar» dep, taıaqtan tartynbaǵan. Haqıqatty haqıqat qalybynda, tereńdi tereń qalpynda jazǵan. Haqıqatty tanýǵa, tereńnen sóıleýge, boıyna bitken zerektiktiń ústine, Abaı ártúrli Eýropa bilim ıesileriniń kitaptaryn oqyǵan», – dep túsindirgen bolatyn.

Tórtinshiden, Abaı qoǵamdyq sana men oılaý júıesin jańartty. Sebebi Abaı aqyn ǵana emes, aǵartýshy-oıshyl boldy. Abaıdyń óziniń qarasózderi arqyly oı túıip, sanaǵa serpilis ákeldi. Qarasózderi arqyly qoǵamnyń bolmysyn, adamnyń tabıǵatyn, tárbıe men din máselelerin tereń taldady. Sonymen qatar qazaq halqynyń ózin-ózi tanýyna, ulttyq sana-seziminiń qalyptasýyna áser etti. Sol arqyly halyqtyń taǵdyryna alańdaýshylyǵyn, ultqa degen janashyrlyǵyn bildirdi.

Besinshiden, Shyǵys jáne Batys ádebıetin úndestirdi. Abaı qazaq folkloryn tereń tarazydan ótkizip qana qoımaı, Shyǵys pen Batystyń sóz ónerinen de sarqylmas nár aldy. Aqynnyń ózi «Ǵylymdy izdep, Dúnıeni kózdep, Eki jaqqa úńildim» dep jazǵanyndaı, ǵylymǵa súıengen Batystyń da, senimge súıengen Shyǵystyń da qazynasyn súzip, qazaqqa keregin ala bildi. Muhtar Áýezov ol jaıynda: «Abaıdyń Batysynan Shyǵysy basym, ol Batysqa barǵanda Shyǵysqa arqa súıep, óz oıyn sol turǵydan aıtatyn», – degen bolatyn. Abaı Fırdoýsı, Nızamı, Naýaı bastaǵan shyǵys shaıyrlarynan alǵan danalyq pen Eýropa hám orys ádebıetinen alǵan sóz asylyn tereń súzgiden ótkizip, óz shyǵarmalaryna arqaý etti. Ol eki órkenıettiń utymdy jaqtaryn biriktire otyryp, qazaq ádebıeti men qoǵamyn jańa beleske shyǵardy. Hákim Abaı óz shyǵarmalary arqyly qazaq qoǵamynyń rýhanı, mádenı jáne ıntellektýaldyq jańarýyna sep boldy. Halyqtyń kózin ashyp, jas urpaqqa jańa baǵyt kórsetti. Qazaq ádebıeti men mádenıetin damytyp, ulttyq sananyń ósýine jol ashty. Sol sebepti Abaıdyń ıdeıasy ómirsheń. Biz Abaı shyǵarmalaryn oqý arqyly ulttyq jańǵyrýǵa jol ashamyz.

Abaı shyǵarmalarynda din máselesine de aıryqsha mán berilgen. «Allanyń ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshýaqytta jalǵan bolmas» degen Abaı ıman máselesin basty orynǵa qoıǵan. «Múmın bolsań, áýeli ımandy bol, Pendege ıman ózi ashady jol» dep musylmannyń basty qarýy ıman dep bilse, «Iman saqtaýǵa qoryqpas júrek, aınymas kóńil, bosamas býyn kerek» dep, ımandy saqtaýdyń joly aýyr ekenin aıshyqtaıdy. Sonymen qatar hákim Abaı adam boıyndaǵy rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy bildiretin «Imanı gúl» uǵymyn engizgen bolatyn. Bul uǵymdy aqyn otyz segizinshi qara sózinde: «Úsh nárse adamnyń kóńilin buzady: nápsi, ashý, yndanbastyq. Osy úsheýin jeńý úshin úsh nárse kerek – mahabbat, ádilet, haqıqat. Osy úsheýi – ımanı gúl», – dep túsindirse, «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» óleńinde:

...Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti.
Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,
Jáne haq joly osy dep ádiletti.
Osy úsh súıý bolady ımanı gúl
Imannyń asyly tahkıq bil.
Oılan daǵy, úsheýin taratyp baq,
Basty baıla jolyna malyń túgil.
Din de osy, shyn oılasań, taǵat ta osy
Eki dúnıe bul tasdıq – haqtyń dosy, – dep jyrǵa qosady. Kókbaı Janataıuly: «Abaıdyń dini musylmanshylyqtyń ishindegi osyndaı jolmen, úlken synmen tabylǵan taza aqyldyń dini edi», – dese, Muhtar Áýezov: «Abaıdyń dini – synshyl aqyldyń, adamgershiliktiń dini», – degen bolatyn. Bul pikirler Abaıdyń din máselesine óte yjdaǵatpen qaraǵanyn bildiredi. Memleket basshysy qadirli Qasym-Jomart Kemeluly maqalasynda: «Abaıdyń asqan oıshyldyǵy onyń dinı talǵam-tanymynan da aıqyn kórinedi. Ol otyz segizinshi qarasózinde Allaǵa degen kózqarasyn tolyq bildiredi. Abaıdyń rýhanı óresine baǵa bergen dintanýshy fılosof ǵalymdar onyń «kámil musylman» uǵymyna erekshe nazar aýdarady. «Kámil musylman» uǵymy tek qazaqqa ǵana emes, búkil musylman álemine qatysty aıtylsa kerek. Mine, bizdiń oıshyl Abaı, hakim Abaı – álemdik deńgeıde osy dinı kózqarasy arqyly da bıikteı beretin tulǵa», – dep jazdy.

Abaı – biz úshin bıik tulǵa. Al Abaı murasy, Prezıdent aıtqandaı, «bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq». Endeshe, osy qundylyqty qadirleýdi eshýaqytta umyt qaldyrmaýymyz qajet.

  Naýryzbaı qajy Taǵanuly,
QMDB Tóraǵasy, Bas múftı

«Munara» gazeti, №15, 2025 jyl