ABAI QUNANBAIULY
Abaı (Ibrahım) Qunanbaıuly (1845-1904) — aqyn, aǵartýshy, jazba qazaq ádebıetiniń, qazaq ádebı tiliniń negizin qalaýshy, fılosof, kompozıtor, aýdarmashy, saıası qaıratker, lıberaldy bilimdi ıslamǵa taıana otyryp, orys jáne eýropa mádenıetimen jaqyndasý arqyly qazaq mádenıetin jańartýdy kózdegen reformator. Abaı aqyndyq shyǵarmalarynda qazaq halqynyń áleýmettik, qoǵamdyq, moraldyq máselelerin arqaý etken.
Abaı Shyǵys pen Batys mádenıeti men órkenıetin jetik bilgen. Birqatar álem oıshyldarynyń eńbekterimen jaqsy tanys bolǵan. Fılosofııalyq traktattar stılinde jazylǵan «Qara sózderi» – taqyryp aýqymdylyǵymen, dúnıetanymdyq tereńdigimen, saıası-áleýmettik salmaqtylyǵymen qundy.
QYSQAShA ShOLÝ
Orta júzdiń Arǵyn taıpasynyń Tobyqty rýynan shyqqan bıler áýletinen. Ákesi Qunanbaı Óskenbaıuly óz zamanyndaǵy ataq dańqy alysqa ketken adamdardyń biri bolǵan. Patsha ókimeti XIX ǵasyrdyń ortasyndaǵy bir saılaýda ony Qarqaraly aýdanynyń aǵa sultandyǵyna bekitken.
Sheshesi Uljan Orta júzdiń Arǵyn taıpasynan Qarakesek rýynyń sheshendikpen, tapqyrlyq, ázil ájýamen aty shyqqan shansharlardyń qyzy «Abaı» dep jas Ibrahımdi anasyUljan erkeletip ataǵan. Sodan beri bul esimmen Abaı tarıhqa endi.
Osyndaı tekti ortadan shyqqan Qunanbaı men Uljannan týǵan tórt uldyń biri Abaı jastaıynan aq erekshe qabiletimen, aqyldylyǵymen kózge túsedi. Balaǵa synshy ákesi osy balasynan qatty úmit etedi. Ákesi onyń zerektigin baıqaǵannan keıin, 10 jasqa tolǵan soń Semeıdegi Ahmet Rıza medresesineberedi.Medresede tórt jyl oqyǵannan keıin, oqýdan shyǵaryp alyp, qasynda ustap, el basqarý isine baýlı bastaıdy.
Ákesiniń tóńireginde el jaqsylarymen aralasyp, óz halqynyń rýhanı mádenıet júıelerimen jete tanysady. Ózi bıler úlgisinde sheshen sóıleýge tóseledi. Utymdy sózimen, ádil bıligimen elge tanylyp, aty shyǵady. Kóp uzamaı, jetpisinshi jyldardyń bas kezinde Qońyr Kókshe deıtin elge bolys bolady. Bılikke aralasyp, biraz tájirıbe jınaqtaǵannan keıin ol halyq turmysyndaǵy kóleńkeli jaqtarǵa sáýle túsirýge kúsh salyp baǵady. Biraq onysynan pálendeı kóńil toıatyndaı nátıje shyǵara almaıdy. Sondyqtan halqyna paıdaly dep tapqan isterin kórkem sózben, ásirese, óleńmen nasıhattamaq bolady.
Abaı bir jaǵynan shyǵys klassıkteri Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Naýaı, Fızýlı, Jámı taǵy basqalardy oqysa, ekinshi jaǵynan A. S. Pýshkın, A.I. Gertsen, M.E. Saltykov-Shedrın, N.A. Nekrasov, M.Iý. , L.N. Tolstoı, I.A. Krylov, F.M. Dostoevskıı, I.S. Týrgenev, N.G. Chernyshevskıı muralaryn oqyp, tereń tanys bolǵan, Batys ádebıetinen Gete,Djordj Baıron sııaqty aqyndardy oqyp, Dreper, Spınoza, Spenser, Lıýıs, Darvın syndy ǵalymdardyń eńbekterin zertteıdi.
ÓMIRBAIaNY
Abaı 10 tamyz 1845 j. qazirgi Semeı oblysynyń Shyńǵys taýlarynda Qarqaralynyń aǵa sultany Qunanbaıdyń tórt áıeliniń biri, ekinshi áıeli Uljannan týǵan.
Aqynnyń arǵy tegi Orta júz Tobyqty Arǵyn ishindegi Oljaı batyrdan bastalady. Oljaıdan Aıdos, Qaıdos, Jigitek esimdi 3 urpaq taraıdy. Bulardyń árqaısysy keıin bir-bir rýly el bolyp ketken. Aıdostyń Aıpara degen áıelinen: Yrǵyzbaı, Kótibaq, Topaı, Torǵaı, degen 4 ul týady.Bulardyń ákesi momyn, sharýa adamy, al sheshesi ótkir tildi, ór minezdi áıel bolǵan. Sol Aıpara balalaryna:
«Shynjyr balaq, shubar tós Yrǵyzbaıym,
Toqpaq jaldy toraıǵyr Kótibaǵym,
Ári de ketpes, beri de ketpes Topaıym,
Sirá da ońbas torǵaıym…»
Ana aıtqanyndaı, shynynda, bulardyń ishinde Yrǵyzbaı ortasynan oza shaýyp, el basqarǵan. Yrǵyzbaıdan Úrker, Myrzataı, Jortar, Óskenbaı taraıdy. Óskenbaı sharýaǵa jaıly, bılikke ádil kisi bolǵandyqtan, “Isiń adal bolsa Óskenbaıga bar,aram bolsa Eralyǵa bar” degen mátel sóz qalǵan.Óskenbaıdyń áıeli Zereden Qunanbaı týady.
Qunanbaı 4 áıel alǵan adam. Onyń báıbishesi Kúńkeden – Kudaıberdi, inisi Quttymuhambetke aıttyrylyp, qalyńdyq kezinde jesir qalǵan soń ózi alǵan ekinshi áıeli: Uljannan – Táńirberdi (Tákejan), Ibrahım (Abaı), Ysqaq, Ospan, úshinshi áıeli Aıǵyzdan – Halıýlla, Ysmaǵul týady. Qartaıǵan shaǵynda úılengen eń kishi áıeli Nurǵanymnan urpaq joq. Abaıdiń “ Atadan altaý, anadan tórteý edim deıtini osydan. Bolashaq aqyn sabyrly minezimen, keń peıilimen el anasy atanǵan “kári ájesi” Zereniń taýsylmaıtyn mol qazynadaı ańyz ertegilerin estip, abysyn-ajynǵa jaıly, minezi kónterli, ázil-qaljyńga sheber, jón-jobaga jetik óz anasy Uljannyń tárbıesinde ósti. Abaı áýeli aýyldaǵy Ǵabıthan moldadan saýatyn ashady da, 10 jasqa tolǵan soń 3 jyl Semeıdegi Ahmet Rıza medresesinde oqıdy.
Bul medresede arab, parsy tilderinde, negizinen, din sabaǵy júrgiziletin edi. Qurbylarynan anaǵurlym zeıindi bala oqýǵa bar yqylasymen berilip, úzdik shákirt atanady. Ol endi din oqýyn ǵana mise tutpaı, bilimin óz betinshe jetildirýge umtylady.
Sóıtip kóptegen shyǵys aqyndarynyń shyǵarmalarymen, arab, ıran, shaǵataı (eski ózbek) tilinde jazylǵan ertegi, dastan, qıssalarmen tanysady, Shyǵystyń Nızamı, Naýaı, Sáǵdı, Qoja Hafız,Fzýlı sııaqty uly ǵulama, klassık aqyndaryna baýyr basady. Medreseniń úshinshi jylynda Abaı Semeı qalasyndaǵy “Prıhodskaıa shkolaǵa” da qosymsha túsip, oryssha saýatyn asha bastaıdy. Biraq bul oqýyn ári jalǵastyra almaı, nebári 3 jyldan soń onyń musylmansha da, oryssha da oqýy aıaqtalady.
Abaıdyń basqa balalardan alymdylyǵyn ańǵarǵan Qunanbaı ony elge shaqyryp alyp, óz janyna ertip, ákimshildik-bılik jumystaryna aralastyrmaq bolady. Sóıtip 13 jastaǵy Abaı el isine aralasady. Abaı áke qasynda bolǵan jyldarda atqaminer bı-bolystardyń qýlyq-sumdyqtaryn, qazaq dalasyna ydyraı bastaǵan feodrýlyq qatynastardyń kereǵar qaıshylyqtary kiriptar etken áleýmettik teńsizdiktiń zardaptaryn, ashtyq pen jalańashtyqty, patrıaphaldyq, kertartpa salt-sana, ádet-ǵuryp zandarynyń zalaldarynyn aıqyn túsindi.
Patsha úkimetiniń otarshylyq saıasaty men paraqor orys ákimderiniń jergilikti bı-bolystardyń aramza áreketterin aınytpaı tanyp, kókireginde jırkenish sezimi oıanyp, solarǵa qarsy kúresýge bel býdy, “ elge paıdaly, adamgershiligi bar, ádil basshy bolsam ǵana jaqsy adam bolamyn” degen tujyrymǵa bekidi. Osy maqsatpen bolys saılaýyna túsip, jeńip shyǵady da, 1876-1978 j. Qońyr-Kókshe eline bolys boladi. Bul jyldary Abaı óz qolyndaǵy bılikti paıdalanyp, ádildik tarazasyn teń ustaýǵa kúsh saldy. Álsizge zorlyq kórsetkenderdi, urlyq jasaǵandardy qatty jazaǵa tartyp, halyq qamqoryna aınaldy. Onyń el basqarýdaǵy bul baǵyty halyqty qalaýynsha ezip-janshyp júrgen shonjarlar tarapynan qatty qarsylyqqa ushyrady, ústinen oıazǵa jalgan aryz aıtýshylar kóbeıdi. Sonyń biri Úzikbaı Bóribaevtyń“Taımaqkól degen jerimdi tartyp aldy ” degen jalǵan aryzy boıynsha kóterilgen is 10 jyl súrginge sozylyp, aqyry E. P. MıhaElıstiń kómegimen aıaqsyz qaldy. P. V. Makovetskıı bul isti 1884 j. 27 tamyzda jalǵan jala dep taýyp, qysqartyp tastady. Aqyn ústinen jazylǵan “Abaı barymta aldy, aýyl shaıyp áıel qorlady” degen bir top shonjar dushpandarynyń aryzy da nátijesiz qaldy.
Aqyn saıası qyzmeti úshin 1870 jyldary Sankt-Peterbýrgten Semeıge aıdalyp kelgen MıhaElıspen, 80-jyldarda orys demokrattary N. I. Dolgopolov, A. A.Leontevpen tanysady. Bul ozyq oıly azamattardyń Abaıdyń saıası-áleýmettik kózqarasyna ıgi yqpaly tıgizgeni sózsiz. Biraq Abaı Qunanbaev orys mádenıetimen, ádebıetimenen, demokrattyq kózqarastarymen osy kisiler arqyly deý aǵat aıtqandyq bolar edi.
Bul tusta M. O. Áýzovtyń “Al, keıin orys tilin bilip, orystyń uly madenıetin mol, tereń tanı bastaǵan Abaı ozgyn oıdy bulardan úırenbeıdi. Pýshkınniń ózinen, Belınskıı, Gertsen, Chernyshevskıı, Saltykov-Shedrın, Nekrasovtardyń óz muralaryn oqyp, keń, tereń tarbıe aldy. Abaıdyń klassık aqyn bolǵan mańyzyn, áleýmenttik kózqarasyn tek MıhaElıs áserinen dep qoısaq, ári Abaıǵa, ári orys halqynyń uly murasyna jane uly danalaryna qııanat sóz aıtqan bolar edik ” degen tujyrymyn keltirsek te jetkilikti.
Abaı osylaısha Evropanyń Gete, Baıron sııaqty aqyndaryn, Spenser, Spınoza, Lıýıs, Darvın, Dreper] syndy ǵulamalarynyń týyndylaryn oqydy. Sóıtip Áýezovtyń sózimen aıtqanda “1884 jyldary, jasy qyryqqa taman ilińende, ol dúnıeden kóp maǵlumaty bar kisi boldy.” Abaı osy tusta, 1886 j. dosy MıhaElıstiń usynysymen, Semeı oblysy Statıstıka komıtetiniń tolyq múshesi bolyp saılandy.
1875 jyly Qońyrkókshe elinde ótken saılaýda jeńip shyǵyp, 1878 jylǵa deıin bolys bolady. Qazaq halqynyń dástúrli el bıleý josyndaryn, ádet-ǵuryp zańdaryn jetik biletin Abaı el ishindegi ár alýan ákimshilik-quqyqtyq reformalarǵa belsene aralasady. Egde tartqan shaǵynda ákimqara bılikten, atqaminerlikten irgesin aýlaq salyp, shyǵarmashylyqpen ǵana shuǵyldanady. Abaıdyń kóptegen shyǵarmalarynda Adam, Bolmys jáne Ralam taqyryby, sondaı-aq, absolıýttik aqıqat syry turaqty oryn alady.
1885 j. mamyr aıynda Shar ózeniniń boıyndaǵy Qaramola degen jerde Semeıdiń gen.-gýbernatory Tseklıntskııdiń basqarýymen Semeı gýbernasııasyna qaraıtyn 5 ýezdiń 100-den astam bı-bolystary bas qosqan tótenshe sezi ótkizildi. Osy sezde tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıǵa “Semeı qazaqtary úshin qylmysty isterge qarsy zań erejesin” ázirleý tapsyryldy. Abaı bastaǵan komıssııa barlyǵy 93 baptan turatyn erejeni 3 kún, 3 túnde ázir etti. Bul qazaq qaýymynda ejelden qalyptasqan kertartpa ádet-ǵuryp zańdaryna da, patsha ókimetiniń halyqty qanaýshylyqqa ,zorlyq-zombylyqqa negizdelgen zańyna da uqsamaıtyn, ózgeshe qujat edi.
Onyń ásirese urlyq, qylmys pen áıel máselelerine arnalǵan baptary erekshe qundy. Biraq Abaıdiń ataq-dańqyn osynsha kókke kótergen Qaramola sezinen keıin onyń dushpandary tipti elirip ketti. 1890 j. Baıǵulaq, Kuntý degen jýandardan bastaǵan 16 atqaminer Jırenshe qystaýynyńshetindegi Shı degen jerde Abaıǵa qarsy dushpandyq áreketke sóz baılasady.
1891 jyldan bastap Abaı basyna aýyrtpalyq túsip, bir-birine ulasqan qaıǵy bulty ashylmaı qoıady. Osy jyly aqynnyń súıikti inisi Ospan jaryq dúnıeden ótedi. Odan keıin oryssha áskerı bilimi bar, úlken úmit kútken balasy Ábdirahmannan aıyrylady. Bulardyń qazasynyń aqyn janyna qandaı batqany onyń osy taqyrypqa arnaǵan toptama óleńderinen aıqyn kórinedi. Sóıtip júrgende sońǵy tirenishindeı bolǵan daryndy aqyn balasy Maǵaýııa da qaıtys boldy.
Osyndaı qabattasqan qaıǵy qasiretten kúrt synǵan Abaı Maǵaýııanyń qazasynan keıin qyryq kúnnen soń, ózi de dúnıe salady. Aqynnyń súıegi Shyńǵystaýdyń yǵyndaǵy Jıdebaı mekeninde, inisi Ospannyń janyna jerlenedi. Bul kúnde ol arada qazaqtyń uly eki perzenti — Abaı men Shákárimge degen urpaqtyń óshpes mahabbatynyń, izgi qurmetiniń belgisindeı bolyp, sáýlet óneriniń sońǵy úlgisimen salynǵan qos munaraly keshendi alyp mazar tur.
1891 j. Orazbaı bastaǵan daý 1897 jylǵa deıin sozylady. Bul shıelenistiń aıaǵy 1898 jylǵy Muqyr saılaýyndagy janjalǵa, Abaı ómirine qastandyqqa ákep soqtyrady. Aqyn bul janjaldyń barsha jırenishti syryn, óziniń aq ekendigin Senatqa hatynda barynsha aıǵaqty derektermen dáleldep beredi. Abaı óleń jazýdy 10 jasynda (“Kim eken dep kelip em túıe qýǵan…”) bastasa, óz óleńderine shyǵarýdy shamamen 1880-1997 j. aralyǵynda kóbirek qolǵa alǵan. Óleńderin árkimderdiń atymen taratyp, Kókbaı atynan bastyrǵan aqyn jazǵan óleńderin “jınaýdy ” shákirtterine 1896 j. eskertken. Al qara sózben jazylǵan ǵaqlııa-ósıetterin 1890-98 j. aralyǵynda qolǵa alǵan. Abaı 3 áıel alǵan. Baıbishesi Dildadan: Aqylbaı, Ábdirahman, Kulbadan, Ákimbaı, Maǵauııa, Raıhan; ekinshi áıeli Áıgerimnen Turaǵul, Mekaıyl, Izkail, Kenje degen 7 ul, 3 qyz súıgen. Kelindeı alǵan áıeli Erkejannan urpaq kórgen joq.
ShYǴARMALARY
Abaı óleń jazýdy 10 jasynda («Kim eken dep kelip em túıe qýǵan…») bastaǵan. Odan basqa erterekte jazylǵan óleńderi — «Iýzı-ráýshán», ekinshisi — «Fızýlı, Shámsı». «Sap, sap, kóńilim», «Sháripke», «Abralyǵa», «Jaqsylyqqa», «Keń jaılaý» óleńderi 1870 — 80 jyldar aralyǵynda jazylǵan. Aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy — «Qansonarda» 1882 j. jazylǵan. Alaıda jasy qyryqqa kelgennen keıin ǵana kórkem ádebıetke shyndap yqylas qoıyp, kózqarasy qalyptasyp, sóz óneriniń halyq sanasyna tıgizer yqpalyn túsinedi. Shyǵarmalary úsh júıemen órbıdi: biri — óz janynan shyǵarǵan tól óleńderi; ekinshisi — ǵaqlııa (nemese Abaıdyń qara sózderi) dep atalatyn prozasy; úshinshisi — ózge tilderden, ásirese orysshadan aýdarǵan óleńderi.
Abaı óleńderi túgel derlik lırıkadan quralady, poEma janryna kóp boı urmaǵany baıqalady. Qysqa óleńderinde tabıǵat beınesin, adamdar portretin jasaýǵa, ishki-syrtqy qylyq-qasıetterin, minez-bitimderin aıqyn sýrettermen kórsetýge óte sheber. Qaı óleńinen de qazaq jeriniń, qazaqtyń ulttyq sıpatynyń erekshelikteri kórinip turady. Islam dini taraǵan Shyǵys elderiniń ádebıetimen jaqsy tanysý arqyly óziniń sheberlik — shalymyn odan ári shyńdaıdy.
Shyǵystyń eki hıkaıasyn «Masǵut» jáne «Eskendir» degen atpen óleńge aınaldyrady. Islam dinine ózinshe sengen dinı tanym jaıyndaǵy fılosofııalyq kózqarastaryn da óleńmen jetkizedi. Abaıdyń dúnıetanýdaǵy kózqarasy XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaq halqynyń Ekonomıkasy men oı-pikiriniń alǵa umtylý baǵytta damý yqpalymen qalyptasty. Dúnıetaný jolynda sary-orystyń tóńkerisshil demokrattarynyń shyǵarmalaryn oqyp, óz dáýiriniń aldyńǵy qatarly oı-pikirin qorytyp, basqalarǵa qazaq ómirindegi asa mańyzdy máselelerdi túsindirýge qoldanady. Dúnıetaný óńirinde eki qasıettiń — sezim men qyısynnyń, túısik pen aqyldyń qatynasyn tarazylaıdy. Sondyqtan da: «Aqyl senbeı senbeńiz, Bir iske kez kelseńiz» dep jazady.
Kez kelgen halyqtyń tarıh sahnasyna shyǵýy — júıege beıimdelgen birtektes ómir salttyń ǵana nátıjesi emes, sonymen birge qasıettik dep sanalatyn- arman-ańsardyń (ıdeal) da birtutastyǵyna aıǵaq.
Olaı bolsa Abaı synynyń tálkegine túsken erinshektik, daraqylyq, jalqaýlyq, kúnshildik, ótirikshilik, ósekshildik, maqtanshaqtyq, jaǵympazdyq, jikshildik sııaqty qasıetter qazaq balasynyń keıbiriniń boıyndaǵy týa bitken kemshilik emes, sol Abaı ómir súrgen qoǵamdaǵy saıası áleýmettik qatynastardyń nátıjesi ekenine den qoıý qajet. Sonda, Abaı burynǵy babalarymyzdyń boıynan kórgen «kemshilikterdi» sebep retinde emes, sol zamandaǵy saıası-áleýmettik qatynastardyń saldary retinde qarastyrýǵa jol ashqan.
Derekkóz: Ýıkıpedııadan alyndy
